بسیاری از کودکان دارای هوش مرزی با آموزشهای لازم می‌توانند یک زندگی کاملا طبیعی داشته باشند. خیلی از آنها با توانمندی‌های لازم برای سازگاری با شرایط و چالش‌های زندگی شخصی، حرفه‌ای و ارتباطی وارد دوران بزرگ‌سالی می‌شوند. خلاصه کلام اینکه توجه به نیازهای ویژه کودکان با هوش مرزی در خانواده و مدرسه نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت آینده آنها دارد. اما هوش مرزی چیست و با کودکان دارای هوش مرزی چگونه باید رفتار کرد؟
هوش مرزی چیست؟
تست هوش وکسلر یکی از پرکاربردترین آزمون‌ها برای سنجش هوش کودکان است. کودکانی که در آزمون هوش وکسلر نمره‌ای بین ۸۵ تا ۱۱۵ می‌گیرند، هوش آنها در محدوده طبیعیست. بالاتر از این عدد به‌عنوان باهوش و پایینتر از آن به‌عنوان کم‌هوش تلقی می‌شود. اما باز هم فرق دارد که نمره هوشی یک کودک چقدر پایینتر از میانگین باشد:
- کودکان دارای نمره هوشی بین ۷۱ تا ۸۴ که اصطلاحا نمره هوشی آنها بین ۱ تا ۲ انحراف استاندارد پایینتر از جمعیت عمومی‌ست، به‌عنوان کودکان دارای هوش مرزی طبقه‌بندی می‌شوند.
به آنها مرزی میگویند چون هنوز در دسته افراد کم‌توان ذهنی قرار نمی‌گیرند، اما در مرز بین هوش طبیعی و کم‌توانی ذهنی قرار دارند.
جهت دریافت آخرین اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان شماره تماس خود را وارد نمایید
علائم کودکان دارای هوش مرزی
ویژگی‌های افراد دارای هوش مرزی بسته به اینکه در کدام یک از عملکردهای شناختی و اجرایی مانند حافظه یا تعادل ضعیف‌تر باشند، متنوع است. به‌عنوان‌مثال:
- مهمترین مشکل کودکان مبتلا به اوتیسم، ضعف در پردازش اطلاعات دیداری و برقراری ارتباط چشمی و کلامی‌ست.
همین نقطه‌ضعف‌ها باعث بروز مشکلاتی در تعامل با دیگران و یادگیری زبان گفتار و نوشتاری در کودکان اوتیسم می‌شود و احتمال بروز اختلالاتی مانند اختلال نارسانویسی در آنها را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر تفاوت‌های فردی، افراد دارای هوش مرزی شباهت‌هایی هم دارند و اکثرشان چالش‌های مشابهی را در این زمینه‌ها تجربه می‌کنند:
- ضعف در زمینههایی مانند استدلال، حل مسئله، تفکر انتزاعی، یادگیری از تجربه و یادگیری مفاهیم درسی
- ناتوانی در یادگیری اطلاعات جدید
- مشکل در سازگاری با تغییر و یادگیری مهارت‌های جدید
- ناتوانی در رسیدن به استقلال شخصی و انجام فعالیت‌های روزمره
- ضعف در برقراری تعامل و ارتباطات کلامی
- مشکل در کنترل هیجانات و ابراز عواطف و احساسات
- ضعف در حفظ تمرکز و کندی در پردازش اطلاعات
- مشکل در حفظ و یادآوری اطلاعات
- کنترل تکانه و خودتنظیمی هیجانی ضعیف
- مشکل در برقراری ارتباط با دیگران و تشخیص نشانه‌های اجتماعی
- سرعت پردازش اطلاعات کند
- چالش در یادگیری اطلاعات جدید و استفاده از آنها
- مشکل در تفکر انتزاعی و حل مسئله
دلایل بروز علائم هوش مرزی
در بروز مشکلات پیچیده‌ای مانند هوش مرزی عوامل زیادی تاثیرگذارند و معمولا ترکیبی از آنها به بروز چنین ویژگی‌هایی می‌انجامد. دلایلی مانند:
- ناهنجاری مغزی یا بدکاکردی عصبی
- قرارگرفتن در معرض سمومی مانند سرب و جیوه در دوران جنینی
- ابتلا به اختلالات ژنتیکی مانند سندروم داون و سندروم X شکننده
- داشتن بیماری‌های خطرناکی مانند مننژیت و سرخک
- عفونت‌های دوران بارداری یا نارسایی تنفسی و… در زمان زایمان
- آسیب یا ضربه مغزی
- مصرف الکل و مواد مخدر در دوران بارداری توسط مادر
پیامدهای هوش مرزی
کودکان دارای هوش مرزی معمولا تا قبل از رفتن به مدرسه با دیگر کودکان تفاوت چندانی ندارند. اما شروع مدرسه و ناتوانی در رساندن خود به سطح دیگر هم‌کلاسی‌ها، باعث شروع مشکلات آنها می‌شود. افت تحصیلی دانش‌آموزان دارای هوش مرزی تازه آغاز راه است.
آنها کاملا متوجه تفاوتشان با کودکان عادی هستند و همین مسئله باعث کاهش عزت‌نفسشان می‌شود و راه را برای ابتلا به دیگر اختلالات روان‌شناختی مانند افسردگی، اضطراب و اختلالات شخصیت باز می‌کند. خیلی از آنها همچنین دچار استرس مدرسه می‌شوند و از رفتن به مدرسه اجتناب می‌کنند.
یکی‌دیگر از نقطه ضعف‌های مهم کودکان مرزی ناتوانی در کنترل هیجانات است. این نقطه‌ضعف آنها را مستعد ابتلا به اختلالاتی مانند سلوک، نافرمانی مقابله‌ای و بیش‌فعالی می‌کند. همچنین احتمال ابتلا به اختلال مصرف مواد نیز در افراد مبتلا به هوش مرزی بیشتر است.
درمان هوش مرزی
مشکلات کودکان دارای هوش مرزی را در کلی‌ترین تقسیم‌بندی میتوان به ۲ دسته تقسیم کرد:
- مشکلات تحصیلی مانند ضعف در خواندن، نوشتن، محاسبات و توجه
- چالش‌های ارتباطی و روان‌شناختی مانند سازگاری با مدرسه، تعامل با دیگران، حفظ سلامت و کنترل هیجانات
برای برطرف‌کردن هر کدام از این نقطه‌ضعف‌ها باید برنامه داشت تا بتوان آنها را برای ورود به دنیای بزرگ‌سالی و مواجهه با چالش‌های آن آماده کرد. بیایید یک فرآیند گام‌به‌گام برای رسیدن به نتیجه مطلوب بچینیم:
۱. مشارکت والدین در برنامه‌های اصلاحی
والدین باید کاملا با هوش مرزی و پیامدهای آن بر عملکرد تحصیلی و شخصی کودکان آشنا باشند. آنها باید بدانند که چرا فرزندشان در زمینههای تحصیلی عقب‌تر از هم‌سالان خود است و چگونه می‌توانند در انجام وظایف درسی و موفقیت تحصیلی به فرزندشان کمک می‌کنند.
همچنین به‌دلیل عزت‌نفس پایین و دیگر مشکلات روان‌شناختی، حمایت هیجانی از آنها اهمیت زیادی دارد. نکته مهم دیگر، استفاده از خدمات روان‌شناختی حرفه‌ای برای این کودکان در صورت نیاز است.
۲. راهکارهای آموزش به کودکان دارای هوش مرزی
برای آموزش به افراد دارای هوش مرزی، رعایت این ۵ نکته ضروری‌ست:
- ارائه آموزش‌ها به‌صورت کاملا ملموس و زنجیره‌وار
- ارائه مطالب جدید به‌صورت کاملا سازمان‌دهی‌شده
- تعمیم مهارت‌های آموخته‌شده به فعالیت‌های جدید
- آموزش گام‌به‌گام و متناسب با سرعت یادگیری کودک
- پیشگیری از مشکلات در خودانضباطی
این برنامه‌ها با افزایش در ضریب هوشی کودکان رابطه دارند و برای همه کودکان مناسب‌اند. در ادامه نگاهی دقیق‌تر به تعریف آموزش عینی و راهبرد فراشناختی تعمیم می‌اندازیم:
آموزش عینی و ملموس
هرچه حس‌های بیشتری را درگیر فرآیند یادگیری کنیم، مطالب را بهتر و عمیق‌تر می‌آموزیم. مثلا وقتی مطلبی را هم می‌شنویم، هم می‌بینیم، هم لمس می‌کنیم وهم به‌صورت عملی انجام می‌دهیم، قطعا آن موضوع را عمیق‌تر یاد می‌گیریم. آموزشهای عینی و ملموس به کودکان دارای هوش مرزی کمک می‌کند تا از تمام توان خود برای یادگیری استفاده کنند و ضعف‌های شناختی و حسی خود را پوشش دهند.
تعمیم یا انتقال مهارت‌ها و یادگیری‌های جدید
راهبرد فراشناختی تعمیم یکی از راهکارهای یادگیری عمیق اطلاعات جدید است. در این راهبرد، معلم و دانش‌آموز با برقراری ارتباط بین اطلاعات جدید و قدیم باعث تحکیم اطلاعات در حافظه بلندمدت می‌شوند. مثلا وقتی می‌خواهیم کلمات هم‌آوا را به کودکان کلاس چهارم توضیح دهیم، می‌توانیم از راهبردهای شناختی تعمیم استفاده کنیم؛ مثلا می‌توانیم:
- از «آموزش موضوع متقابل» آنها یعنی کلمات هم‌نویسه شروع کنیم تا با تمرکز بر تفاوت این دو، درک عمیق‌تری از کلمات هم‌آوا پیدا کنند.
- از یادآورهای فراشناختی مثل توجه به الگوهای کلامی استفاده کنیم و بگوییم، آوا یعنی همان صدا و کلمات هم‌آوا همان کلمات هم‌صدا و دارای تلفظ یکسان هستند.
- با برقراری ارتباط بین اطلاعات جدید و قدیم -مثلا کلمات هم‌آوایی که در سال‌های پیش یاد گرفته‌اند- به آموزش‌ها عمق ببخشیم.
- تا حد امکان، آموزش‌ها را شفاف و دستورالعمل‌‌محور ارائه دهیم.
راهکارهای اصلاح مشکلات روان‌شناختی کودکان هوش مرزی
متاسفانه کودکان هوش مرزی علاوه‌بر ضعف در یادگیری مطالب درسی، با چالش‌های روان‌شناختی متعددی نیز دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مهمترین چالش‌های روان‌شناختی این کودکان در زمینههای زیر است:
- مهارت‌های اجتماعی
- سازگاری با شرایط و چالش‌های مدرسه
- عملکردهای اجرایی
- نحوه مدیریت و کنارآیی با مشکلات روان‌شناختی مانند استرس و اضطراب
- مراقبت از سلامت جسمانی خود
بیایید نگاهی دقیق‌تر به هر کدام از این موارد و نحوه مواجهه با آنها بیندازیم:
مهارت های اجتماعی
کودکان هوش مرزی در زمینههایی مانند تعامل با هم‌سالان، پیداکردن دوست، حل تعارضات بین‌فردی و تعامل با بزرگسالان ضعف دارند. نادیده‌گیری این چالش‌ها باعث افزایش احساس خودکم‌بینی آنها می‌شود و مشکلات درسی و شخصی‌شان را شدیدتر می‌کند. از طرف دیگر، آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودکان باعث بهبود تعاملات اجتماعی‌شان می‌شود و به آنها انگیزه می‌دهد تا روی نقاط ضعف خود کار کنند. برای آموزش مهارت‌های اجتماعی به این بچه‌ها معمولا از تکنیک‌های زیر استفاده می‌شود:
- یادگیری اجتماعی یا الگوبرداری از رفتارهای درست و سازگارانه دیگران
- ایفای نقش برای تمرین موقعیت‌های اجتماعی مختلف
- ارائه بازخورد به رفتارهای ناسازگارنه و پیشنهاد برای اصلاح آنها
سازگاری با شرایط مدرسه
کودکان هوش مرزی در سازگاری با چالش‌های مدرسه ضعف دارند، زیرا برایشان سخت است که:
- از دستورالعمل‌ها و قوانین مدرسه پیروی کنند.
- با چالش‌های تحصیلی مانند شکست در امتحان کنار بیایند.
- مداوم و پرفشار کار کنند و برای مدت زمان طولانی متمرکز بمانند.
آنها همچنین انگیزه کافی برای مطالعه و تحصیل ندارند و در حل مسئله ضعیف‌اند. همدلی با این نگرانی‌ها و چالش‌ها در سازگاری با شرایط مدرسه به آنها کمک می‌کند.
عملکردهای اجرایی
منظور از کارکردهای اجرایی وظایفی مانند برنامهریزی، کنترل هیجانات، خودمدیریتی، انعطاف‌پذیری و حفظ تمرکز است که با لب پیشانی مغز در ارتباط‌اند. بهبود این کارکردها به آموزش و تمرین نیاز دارد. پس حتما برای بهبود آنها در فرزند یا دانش‌آموزتان برنامه داشته باشید.
مدیریت استرس و اضطراب
کودکان هوش مرزی در مدیریت استرس و اضطراب خود نیز ضعیف‌اند و به کمک نیاز دارند. مدیریت استرس تقریبا برای همه کودکان کار دشواری‌ست، اما افراد هوش مرزی با چالش‌های بیشتر و شدیدتری مانند ناتوانی در دوست‌یابی و مشکلات تحصیلی دست به گریبان‌اند که کار را برایشان سخت‌تر می‌کند. پس حتما به آموزش مهارت‌های مدیریت استرس و اضطراب در این کودکان توجه ویژه‌ای داشته باشید.
مراقبت از سلامت جسمانی خود
کودکان هوش مرزی معمولا در رعایت نکات بهداشتی و مراقبت از سلامت جسمانی خود از دیگران ضعیف‌تر عمل می‌کنند. به‌عنوان‌مثال:
- ساعت خواب و بیداری منظمی ندارند.
- بر خوردن خود کنترل ندارند و چاق می‌شوند.
- سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و زودتر بیمار می‌شوند.
- به‌خاطر ضعف در مهارت‌های حسی-حرکتی، ورزش و تحرک جسمانی کمتری دارند.
پس کمک به آنها برای داشتن یک سبک زندگی سالم به بهبود عملکردشان کمک زیادی می‌کند.
سخن پایانی
مهمترین ویژگی کودکان هوش مرزی ضریب هوشی پایینتر آنها نسبت به دیگر کودکان است. البته آنها در هوش هیجانی نیز دارای نقطه‌ضعف‌های بزرگی مثل ناتوانی در کنترل هیجانات هستند. چالش‌های کودکان هوش مرزی معمولا با رسیدن به سن مدرسه و عقب‌ماندن آنها از دیگر هم‌‌کلاسی‌هایشان برجسته می‌شود. انتهای مقاله مثل آغاز آن باز هم بر این مسئله تاکید می‌کنیم که بسیاری از کودکان هوش مرزی زندگی کاملا نرمالی خواهند داشت؛ فقط و فقط اگر، از سنین کودکی با آنها کار کنیم و نقاط ضعفشان را برطرف سازیم.
سوالات متداول
- هوش مرزی چیست؟
به افرادی که ضریب هوشی آنها بین ۷۱ تا ۸۴ قرار دارد و اصطلاحا ضریب هوشیشان یک انحراف استاندارد پایینتر از حد طبیعیست، افراد با هوش مرزی میگویند. - افراد هوش مرزی در چه زمینههایی ضعف دارند؟
یادگیری مطالب پیچیده و انتزاعی، برنامهریزی و حل مسئله، کنترل هیجانات و برقراری تعامل سازنده با دیگران از مهمترین زمینههایی هستند که افراد هوش مرزی در آنها ضعف دارند. - برای درمان هوش مرزی چه راهکارهایی وجود دارد؟
کودکان هوش مرزی در زمینههای خاصی دچار ضعف هستند، اما باتوجه به اینکه آموزشپذیرند میتوان با ارائه آموزشهای لازم، نقاط ضعف آنها را تاحدود زیادی برطرف کرد. در متن مقاله راهکارهای درمان هوش مرزی را به صورت کامل بررسی کردهایم.
