نهاد یکی از ارکان جمله است و کلمه یا گروهی از کلمات است که معمولا در ابتدای جمله می‌آید و خبری درباره آن بیان میشود. دانش‌آموزان در پایه پنجم با نهاد آشنا می‌شوند و در پایه‌های ششم، هفتم و هشتم چیزهای جدیدتری درباره انواع نهاد می‌آموزند. در مقالات قبلی به صورت مختصر نهاد و گزاره را بررسی کردیم اما در اینجا به صورت دقیق تر به بررسی نهاد می پردازیم.
ما در این مقاله ابتدا به سوال «نهاد چیست؟» پاسخ میدهیم و سپس درباره انواع و روش تشخیص نهاد در شعر و جمله می‌گوییم. در پایان نیز، مثال‌های زیادی دراین‌باره می‌زنیم و با یکدیگر حل میکنیم.
نهاد چیست؟
جمله‌های فارسی در کلیترین تقسیمبندی به دو بخش نهاد و گزاره تقسیم می‌شوند. نهاد آن بخشی از جمله است که در قسمت گزاره، به توضیح آن می‌پردازیم.
برای مثال، در جمله‌های زیر، کلمه‌های «علی» و «هوا»، نهاد جمله‌اند:
- «علی آمد».
- «هوا سرد است».
در جمله اول، «علی» عمل «آمدن» را انجام داده است و در جمله دوم، هوا حالت «سردی» را پذیرفته است. البته نهاد هم مثل دیگر نقش‌های دستوری زبان پارسی، نکات و تنوعات خاص خود را دارد که آگاهی از آنها ضروری است:
۱. نهاد همیشه در ابتدای جمله نمی‌آید
در هر دو مثال بالا، نهاد در ابتدای جمله آمده است، اما همیشه هم این‌طور نیست. برای مثال:
- «در مناطق کوهستانی، هوا، سردتر است».
اینجا در حال صحبت درباره «هوا» هستیم، اما همان‌طور که می‌بینید، هوا در ابتدای جمله نیامده است، زیرا تاکید جمله بر مناطق کوهستانی است. پس در تشخیص نهاد، فریب کلمات ابتدایی جمله را نخورید و حتما از روش‌های تشخیص نهاد در جمله کمک بگیرید.
۲. نهاد گاهی گروهی از کلمات است
نهاد گاهی یک واژه و گاهی ترکیبی از چند واژه است. به عنوان مثال:
- «من و رضا، به بازار رفتیم».
- «گلِ آفتابگردان، زیبا است».
کلمات «من و رضا» در جمله اول و عبارت «گلِ آفتابگردان» در جمله دوم، ترکیبی از واژگان‌اند که خبری درباره آنها بیان شده است. پس حواستان باشد که نهاد را نصفه‌ونیمه تشخیص ندهید.
۳. نهاد گاهی در نقش ضمایر فاعلی و شناسه فعل می‌آید
گاهی در برخی از جمله‌ها، ضمایر فاعلی (من، تو، او، ما، شما و آنها + این/آن)، جایگزین اسم یا گروه اسمی می‌شوند و نقش نهاد می‌گیرند. شناسه‌های فعل نیز همان نقش را بازی می‌کنند و به صورت نهاد پیوسته در جمله می‌آیند. برای مثال:
- «آنها آمدند».
- «آمدند».
ضمیر فاعلی سوم شخص جمع (آنها) و شناسه فعل (-َند)، در جمله اول نهاد هستند. همچنین شناسه فعل (-َند) در جمله دوم، نقش نهاد را ایفا می‌کند.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
انواع نهاد
نهاد را از دو منظر می‌توان تقسیمبندی کرد:
- نهاد جدا (اختیاری) و نهاد پیوسته (اجباری)
- انواع نهاد از نظر نقش دستوری
نهاد جدا (اختیاری) و پیوسته (اجباری)
همان‌طور که بالاتر گفتیم، تنها اسم یا کلمه جانشین اسم (ضمیر/صفت) در نقش نهاد نمی‌آید؛ شناسه فعل نیز نهاد است.
به مثال زیر دقت کنید:
- «دانش‌آموزان وارد کلاس شدند و روی نیمکت‌ها نشستند».
در اینجا، «دانش‌آموزان» نهاد جدا (اختیاری) و «-َند»، نهاد پیوسته (اجباری) است. نهاد جدا را اختیاری می‌نامند، زیرا با حذف آن از جمله، باز هم جمله معنادار است و پیام را منتقل می‌کند؛ اما با حذف نهاد پیوسته از جمله، معنای جمله نیز کاملا تغییر می‌کند و به همین دلیل، شناسه فعل، به‌هیچ‌وجه قابل حذف نیست.
انواع نهاد از نظر نقش دستوری
نهاد از نظر نقش دستوری ۵ حالت مختلف به خود میگیرد:
- فاعل
- مسندالیه
- اسم همراه فعل مجهول
- پذیرنده وجود و هستی
- پذیرنده دارایی یا مالکیت
حالا بیایید نگاهی به هر کدام از این انواع نهاد بیندازیم:
نهاد فاعلی
وقتی انجام کاری را به صورت مثبت یا منفی به کسی نسبت میدهیم، آن شخص نهاد و فاعل جمله است:
- «رضا رفت».
- «او نخوابید».
در جمله اول، رضا فعل «رفتن» را انجام داده است و در جمله دوم، شخصی به هر دلیلی، تصمیم گرفته است که نخوابد. جمله اول به صورت مثبت و جمله دوم به صورت منفی بیان شده است، اما در هر دوی آنها، یک شخص وجود دارد که کاری انجام داده است.
مسندالیه
وقتی حالت یا صفتی را به کسی یا چیزی نسبت میدهیم یا برعکس، کسی یا چیزی، حالت یا صفتی را می‌پذیرد، آن شخص یا شی، نهاد و مسندالیه جمله است:
- «احمد صبور است».
- «محمد بیمار شد».
در جمله اول، صفت «صبوری» را به احمد نسبت دادهایم و در جمله دوم، محمد حالت «بیماری» را پذیرفته است. در هر دوی این جملات، احمد و محمد که دارنده یا پذیرنده یک حالت و صفت‌اند، نهاد و مسندالیه جمله‌اند.
در نهاد فاعلی، عملی را به کسی یا چیزی نسبت میدهیم، اما در نهاد از نوع مسندالیه، حالت یا صفتی را به کسی منسوب میکنیم.
پیشنهاد مطالعه: مسند چیست؟
اسم همراه فعل مجهول
وقتی یک کلمه، پذیرنده کاری باشد و همراه فعل مجهول بیاید -که یعنی در اصل مفعول جمله بوده است-، آن کلمه نهاد جمله است:
- «کتاب خوانده شد».
- «ماه مشاهده نشد».
در جمله‌های بالا، عملی را به کسی یا چیزی نسبت نداده‌ایم، پس نهاد ما از نوع نهاد فاعلی نیست. «ماه» و «کتاب»، هر دو با فعل مجهول آمده‌اند و پذیرنده عملی هستند، پس می‌توان آنها را نهاد از نوع «اسم همراه فعل مجهول» نام‌گذاری کرد.
پذیرنده وجود و هستی
وقتی نهاد همراه با فعل اسنادی «بودن» یا «استن» بیاید و این افعال در مفهوم فعل تام، یعنی «وجود داشتن» و «موجود بودن» به کار رفته باشند، نهاد ما از نوع «پذیرنده وجود و هستی» است:
- «اینجا کتاب است».
- «بشقاب روی میز نبود».
در مثال‌های بالا، «کتاب» و «بشقاب»، نهاد جمله‌اند و فعل‌‌های «است» و «بود» در معنای «وجود داشتن» آمده‌اند.
پذیرنده دارایی یا مالکیت
وقتی دارایی یا مالکیت چیزی یا کسی را به چیزی یا کسی دیگر نسبت میدهیم و نهاد، همراه با فعل «داشتن» در جمله می‌آید، نهاد جمله از نوع «پذیرنده دارایی یا مالکیت» است:
- «احمد ماشین دارد».
در مثال بالا، از فعل «داشتن» استفاده کرده‌ایم و مالکیت ماشین را به احمد نسبت دادهایم.
حذف نهاد در چه مواقعی امکان‌پذیر است؟
نهاد به دو صورت از جمله قابل حذف است و معنای جمله را از بین نمی‌برد:
- حذف نهاد به قرینه لفظی
- حذف نهاد به قرینه معنوی
در ادامه آنها را با مثال توضیح میدهیم.
حذف نهاد به قرینه لفظی
اگر نهاد یک جمله در خود آن جمله نباشد، اما در جمله‌های قبلی یا بعدی آمده باشد، حذف نهاد به قرینه لفظی صورت گرفته است. برای مثال:
- «حسین به خانه آمد، استراحت کرد و سپس به بازار رفت».
در مثال بالا، ۳ فعل (آمدن، استراحت کردن و رفتن) وجود دارد، پس حتما باید ۳ نهاد هم داشته باشیم. عبارت بالا در واقع می‌گوید که «حسین به خانه آمد. حسین استراحت کرد. حسین به بازار رفت.»، اما برای جلوگیری از تکرار، فقط بار اول نهاد را بیان کرده است.
یک حالت دیگر هم داریم، گاهی گوینده نهاد را بیان نمی‌کند، اما از روی شناسه فعل، می‌توان شخص و شمار آن را فهمید:
- «با دسته‌گل آمدند».
در مثال بالا، اگرچه نمی‌دانیم دقیقا چه کسانی آمدند، اما می‌دانیم که چند نفر هستند و به صورت سوم شخص بیان شده‌اند. این اطلاعات را ما از شناسه فعل (-َند) به دست آورده‌ایم.
البته گاهی در حالت سوم شخص مفرد، شناسه فعل نداریم و در این موارد، نهاد پنهان است:
- «من را دید».
اگرچه در مثال بالا می‌دانیم که ضمیر فاعلی جمله بالا «او» است، اما هیچ نشانه‌ای در جمله برای تشخیص آن وجود ندارد و نهاد در اینجا، کاملا پنهان است.
حذف نهاد به قرینه معنوی
گاهی برخی از جمله‌ها به دلایلی مثل تکرار زیاد، خلاصه و جمع‌وجور می‌شوند:
- «به سلامت».
- «چه خبر؟».
در هر دو عبارت بالا، نهاد جمله به قرینه معنوی حذف شده است و شکل کامل آن به این صورت در می‌آید:
- «شما، به سلامت بروید».
- «تو چه خبری داری؟».
همان‌طور که می‌بینید، در هر دو جمله نهاد و فعل به قرینه معنوی حذف شده‌اند، اما در زمینه گفت‌وگو قابل فهم‌اند.
نحوه تشخیص نهاد
برای تشخیص نهاد در جمله:
- فعل جمله را پیدا کنید.
- آن را با سوال از «چه کسی؟ / چه چیزی؟» یا «چه کسانی؟ / چه چیزهایی»، مورد پرسش قرار دهید.
برای مثال، در جمله «علی به بازار رفت»، کلمه «رفت»، فعل جمله است. و چون فعل جمله مفرد و از نوع فعل تام است، پس با عبارت «چه کسی؟» از آن پرسش میکنیم:
- «چه کسی رفت؟» / علی
پس «علی» در جمله بالا نهاد است.
روش تشخیص نهاد در شعر
همان‌طور که می‌بینید، روش تشخیص نهاد در جمله کار چندان سختی نیست؛ اما روش تشخیص نهاد در شعر گاهی‌اوقات سخت میشود، زیرا در شعر، ترتیب کلمات جابه‌جا میشود. به همین دلیل، برای تشخیص نهاد در شعر بهتر است ابتدا آن را بازنویسی کنیم؛ مثل مثال زیر:
- «روی تو کس ندید و هزارت رقیب است».
حالا بیایید آن را به صورت نثر، بازنویسی کنیم: هیچ‌کس روی تو را ندیده است و هزاران رقیب (محافظ) داری. حالا فعل‌ها را پیدا کنید: «ندیده است» و «داری» در مصرع بالا، افعال جمله‌اند. بعد از پیدا کردن افعال، آنها را مورد پرسش قرار میدهیم:
- «چه کسی ندیده است؟» / هیچ‌کس
- «چه چیزی داری؟» / هزاران رقیب (محافظ)
پس در این مصرع زیبا از حافظ، واژگان «هیچ‌کس» و «هزاران رقیب»، نهادهای جمله‌اند.
پیشنهاد مطالعه: انواع آرایه های ادبی
تمرین نهاد چیست با مثال
تعریف نهاد را یاد گرفتیم، انواع آن را شناختیم و نحوه تشخیصش را تمرین کردیم. حالا نوبت به حل مثال است. به دلیل اینکه سطح مثال‌هل و تمرین‌های دانش‌آموزان پایه پنجم، ششم، هفتم و هشتم با یکدیگر تفاوت دارند، ما هم در اینجا سعی میکنیم از مثال‌های آسان‌تر شروع کنیم و کم‌کم به سراغ عبارتهای سخت‌تر و پیچیده‌تر برویم.
نهاد چیست کلاس پنجم با مثال
دانش‌آموزان پایه پنجم ابتدایی با تعریف نهاد و گزاره آشنا می‌شوند. آنها یاد می‌گیرند که نهاد بخشی از جمله است که در مورد آن صحبت میکنیم. همچنین با روش تشخیص آن به کمک عبارتهای سوالی «چه کسی؟ / چه چیزی؟» آشنا می‌شوند.
در ادامه، چند مثال برای نهاد چیست فارسی پنجم می‌زنیم و با یکدیگر نهاد را پیدا میکنیم:
| جمله | فعل جمله | عبارت سوالی | نهاد |
| پرنده پرید. | پریدن | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | پرنده |
| علی به مدرسه رفت. | رفت | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | علی |
| فاطمه غذا خورد. | خورد | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | فاطمه |
| شیر سلطان جنگل است. | است | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | شیر |
| محمد بازی می‌کند. | می‌کند | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | محمد |
| مادر مهربان است. | است | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | مادر |
| زهرا مطالعه کرد. | مطالعه کرد | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | زهرا |
نهاد چیست کلاس ششم با مثال
دانش‌آموزان کلاس ششم به مرور چیزهای جدیدتری درباره نهاد و انواع آن می‌آموزند. برای مثال، با نقش ضمایر فاعلی به عنوان نهاد آشنا می‌شوند و می‌توانند در شعرهای ساده، نهاد را پیدا کنند.
در ادامه چند مثال از نهاد برای دانش‌آموزان کلاس ششمی می‌زنیم:
| جمله | فعل جمله | عبارت سوالی | نهاد |
| او گلدان را شکست. | شکست | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | او (ضمیر فاعلی و نهاد) |
| پروانه روی گل نشست. | نشست | چه کسی / چه چیزی؟ | پروانه |
| علی کتاب را از روی میز برداشت. | برداشت | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | علی |
| آنها آمدند. | آمدند | چه کسانی؟ / چه چیزهایی | آنها (ضمیر فاعلی و نهاد) |
| خِرَد را نیست، تاب نور آن روی (خرد، تاب نور آن روی را ندارد) | نیست (ندارد) | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | خرد |
نهاد چیست هفتم
دانش‌آموزان پایه هفتم تقریبا تمام نکات مهم و ضروری درباره نهاد را می‌آموزند. برای مثال یاد می‌گیرند که:
- نهاد گاهی انجام‌دهنده کار (فاعل) و گاهی پذیرنده یا دارنده حالت و صفت (مسند) است.
- گاهی‌اوقات نهاد در فعل جمله (شناسه‌های فعل) پنهان میشود.
- گاهی نهاد به دلایلی مانند پرهیز از تکرار، از جمله حذف میشود.
- گاهی نهاد به جای یک کلمه، از یک گروه اسمی درست میشود.
در ادامه، چند مثال برای نهاد چیست کلاس هفتم می‌زنیم و با یکدیگر نهاد را پیدا میکنیم:
| جمله | فعل جمله | عبارت سوالی | نهاد | نوع نهاد |
| هوا سرد است. | است | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | هوا | مسندالیه |
| شناسنامه ما، عمر حقیقی ما را تعیین نمی‌کند. | نمی‌کند | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | شناسنامه ما – «-َد» | گروه اسمی – شناسه فعل |
| فرصت‌های خوب و عزیز می‌گذرند. | می‌گذرند | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | فرصت‌های خوب و عزیز – «-َند» | گروه اسمی – شناسه فعل |
| رزمندگان، دشمن را از خاک ما بیرون انداختند. | انداختند | چه کسانی؟ / چه چیزهایی؟ | رزمندگان – «-َند» | گروه اسمی – شناسه فعل |
| رضا بیمار گشت. | گشت | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | رضا | مسندالیه |
| باز به گردون رسید، ناله‌ی هر مرغ زار | رسید | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | ناله‌ی هر مرغ زار | گروه اسمی |
| من اینجا چون نگهبانم، تو چون گنج (من اینجا مثل نگهبان هستم و تو مثل گنج هستی) | هستم – هستی | چه کسی؟ / چه چیزی؟ | من – تو | ضمیر فاعلی |
نهاد چیست هشتم
در فارسی هشتم بیشتر بر درک عمیق نهاد و ارتباط آن با دیگر اجزای ضروری جمله مثل مفعول، متمم و فعل تاکید میشود. در واقع، کتاب فارسی کلاس هشتم بیشتر درباره فرآیند ساخت جمله‌های کامل صحبت می‌کند. به مثال‌های زیر دقت کنید:
- «علی آمد».
- «علی غذا را خورد».
- «علی کتاب را به دوستش داد».
در مثال‌های بالا، معنای فعل جمله اول با نهاد کامل میشود، اما در جمله دوم، علاوه بر نهاد به مفعول هم نیاز داریم و در جمله سوم، علاوه بر نهاد و مفعول، به متمم هم نیاز است.
سخن پایانی
نهاد بخشی از جمله است که درباره آن خبری میدهیم. برای مثال، وقتی می‌گوییم «علی آمد.»، در حال گفتن خبری درباره علی هستیم، پس علی نهاد جمله است. نهاد در کلیترین تقسیمبندی به نهاد جدا (اختیاری) و نهاد پیوسته (اجباری) تقسیم میشود. نهاد پیوسته همان شناسه فعل است، اما نهاد جدا انواع مختلفی دارد که مهمترین آنها فاعل و مسندالیه هستند.
بهترین روش برای تشخیص نهاد، پیدا کردن فعل جمله و آوردن عبارتهای پرسشی «چه کسی؟ / چه چیزی؟»، پیش از آنها است. به صورت کلی، برای تسلط بر دستور زبان فارسی باید مدام مثال ببینید و تمرین حل کنید.
سوالات متداول
- نهاد چیست و چگونه تشخیص دهیم؟
نهاد بخشی از جمله است که درباره آن صحبت میکنیم و معمولا در ابتدا جمله قرار میگیرد. برای تشخیص نهاد، ابتدا باید فعل جمله را پیدا کنیم و سپس با عبارتهای پرسشی «چه کسی / چه چیزی»، آن فعل را مورد سوال قرار دهیم. - تفاوت فاعل و نهاد در چیست؟
همه فاعلها نهادند، اما همه نهادها فاعل نیستند. در واقع، نهاد انواع مختلفی دارد که یکی از انواع آن فاعل است. وقتی کاری را به کسی یا چیزی نسبت میدهیم، آن شخص یا چیز، فاعل جمله است؛ برای مثال، در جمله «علی رفت.»، عمل رفتن را به علی نسبت دادهایم، پس «علی»، نهاد و فاعل جمله است. - انواع نهاد چه هستند؟
نهاد در کلیترین تقسیمبندی به نهاد جدا (اختیاری) و پیوسته (اجباری) تقسیم میشود. نهاد جدا نیز انواعی دارد که فاعل و مسندالیه مهمترین آنها هستند.
