شما ضمیر را میشناسید و هر روز از آن در جملههای مختلف خود استفاده میکنید، تنها نام ادبی و تعریف آن را نمیدانید! در دستور زبان فارسی و بسیاری از زبانهای دیگر در جهان، ضمیر از آن دسته کلماتی است که سخن گفتن و نوشتن را زیباتر و مرتبتر میکند، از این رو از پرکاربردترین موارد در دستور زبان محسوب میشود. اگر این مطلب را تا انتها مطالعه کنید، به پاسخ روشنی از پرسش «ضمیر چیست با مثال» خواهید رسید و با بررسی چند نوع و مثال کاربردی، میآموزید که چگونه هر کدام را در جملههای مختلف تشخیص دهید و به درستی به کار ببرید.
ضمیر چیست؟
منظور از ضمیر کلمهای است که در جمله جانشین اسم یا گروه اسمی میشود. یعنی میتوانیم از آن بهجای اسم یا اسامی مختلف استفاده کنیم.
اگر جای اسم را در جمله مانند یک مبل در نظر بگیریم که هر کسی نمیتواند روی آن بنشیند، ضمیرها به راحتی روی این مبل جای میگیرند و به فرد، جاندار، شیء یا موارد مشابه اشاره میکنند. به عبارتی نقش اسم را بازی میکنند! برای مثال، این جمله را میتوان به دو شکل نوشت:
- من کتابهای تو را به کتابخانه میبرم.
- من کتابهایت را به کتابخانه میبرم.
در هر دو جمله از ضمیر استفاده شده است. در جمله اول، «من» و «تو» از ضمایر به شمار میآیند و به آنها ضمیر شخصی گفته میشود. در جمله دوم هم «من» و «ـَت» در واژه «کتابهایت» از ضمیرهای شخصی هستند. اینها نمونههایی از یکی از مهمترین انواع ضمیر در دستور زبان فارسی هستند. همانطور که میبینید، «من»، «تو» یا «ـَت» بهجای اسم به کار رفتهاند؛ جایگزین اسمهایی مثل مریم، علی، هانیه و… که در شرایط دیگر میتوانستند جایگزین همین ضمایر شوند.
اگر بخواهیم از اشعار ادبیات فارسی مثالی برای شما بیاوریم، میتوانیم این شعر معروف را بررسی کنیم:
من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش هر کسی آن دِرَوَد عاقبتِ کار، که کِشت
در این بیت، «من» به عنوان ضمیر جایگزین اسم شاعر، «تو» جایگزین اسم فرد موردنظر و «کسی» هم به عنوان ضمیر مبهم، معلوم نیست درباره چه کسی است.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیههای مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
انواع ضمیر
در گذشته دستهبندی ضمیرهای زبان فارسی تنها در دو گروه ضمیر پیوسته (متصل) و ضمیر گسسته (منفصل) خلاصه میشد. اما در کتابهای درسی جدید و بهخصوص در دوره متوسطه اول، این تقسیمبندی گستردهتر شده است. امروزه در دستور زبان فارسی ۹ نوع ضمیر معرفی میشود. پس بهتر است برای آنکه بتوانید این دستهبندی را راحتتر یاد بگیرید، ابتدا به جدول انواع ضمیر فارسی نگاه کنید و سپس توضیح مربوط به هر کدام را در زیر بخوانید.
| انواع ضمیر | مثال |
| ضمیر مشترک | خود، خویش و… |
| ضمیر شخصی | من، تو و… |
| ضمیر اشاره | این، آن و… |
| ضمیر شمارشی | اولی، دومی و… |
| ضمیر تعجب | چه، چقدر و… |
| ضمیر مبهم | هر، هیچ، کمی و… |
| ضمیر پرسشی | کدام، چند و… |
| ضمیر متقابل | همدیگر، یکدیگر و… |
| ضمیر احترام | جناب، حضرتعالی و… |
ضمیر مشترک
منظور از ضمیر مشترک واژهی «خود» است که از آن میتوانیم برای تأکید یا جایگزین در جمله استفاده کنیم. این ضمیر فارسی انواع خود، خودم، خودت، خودش، خودمان، خودتان و خودشان را شامل میشود. این هم از آن دسته ضمایری محسوب میشود که روزمره استفاده میکنیم. اگر نام مشترک برای این نوع به یادتان نمیماند، میتوانید آن را به این شکل کدگذاری کنید تا در امتحان به یادتان آید: ضمیر مشترک همان خودِ ضمیر است!
- مثال: تو خودت خواستی که این طور شود!
ضمیر شخصی
ضمیر شخصی هم در دستور زبان در دو نوع جدا و متصل استفاده میشود. این نوع از ضمیر بسیار ساده است و اغلب اوقات دانشآموزان آن را به آسانی به خاطر میسپارند. در مجموع حالت جدای آن من، تو، او، ما، شما و ایشان را شامل میشود و در حالت متصل هم ـَم، ـَت، ـَش، مان، تان و شان را دربرمیگیرد. در نتیجه همانطور که گفتیم، درس ضمیر چیست کلاس هفتم چیز دشواری نبوده و حتی در مکالمه روزمره هم از آن استفاده میکنیم.
- مثال: تو مهدی را ندیدی؟
ضمیر اشاره
ضمیر اشاره آن دسته از واژههایی هستند که بدون آوردن اسم، به چیزی یا کسی اشاره میکنند. این ضمایر به ما نشان میدهند که منظور گوینده چیست، اما بدون اینکه نامش را ببرد. درست مانند زمانی که برای اشاره یا نشان دادن چیزی بهجای بردن نام آن، آن را با انگشت نشان بدهیم! در زبان فارسی، ضمیرهای اشارهای مثل این، آن، چنین، چنان، همان استفاده میشوند. این نوع ضمیر در مکالمههای روزمره و نوشتار غیررسمی بسیار پرکاربرد است.
- مثال: من این را نمیخواستم، آن را ترجیح میدهم.
ضمیر شمارشی
ضمیر شمارشی به سؤال چندم؟ پاسخ میدهد. این نوع از ضمایر با اعداد سروکار دارد و میتواند جایگزین اسم هم بشود یا در واقع به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد. در واقع وقتی نمیخواهیم اسم را تکرار کنیم، ولی عدد یا مقدار آن برایمان مهم است، از ضمیر شمارشی استفاده میکنیم و نکته مهم نبود اسم بعد از عدد است. مانند اعداد ترتیبی نوع یک شامل اول، دوم، سوم و … یا اعداد ترتیبی نوع دوم شامل اولین، دومین، سومین و …
- مثال: درس ضمیر چیست کلاس ششم، راحت است.
ضمیر تعجب
ضمیر تعجب همان کلمهای است که در زمان تعجب، شگفتی و یا در کل برای بیان احساس استفاده میکنیم. این نوع ضمیر به طور معمول در جملههایی دیده میشود که با هیجان یا شگفتی همراه هستند و گوینده میخواهد احساسش را نسبت به کسی یا چیزی نشان دهد. در زبان فارسی، واژههایی مثل چه، چقدر، عجب، و بَه در این دسته قرار میگیرند. به عبارتی دیگر، کلمات ضمیر تعجب که اغلب در اول جمله هم میآیند، همان کلماتی هستند که با علامت تعجب در انتهای جمله دوست هستند.
- مثال: عجب خوشمزه بود!
ضمیر مبهم
ضمیر مبهم برای اشاره به شخص، چیز یا حالتی نامشخص و ناپیدا استفاده میشود. به عبارتی دیگر، وقتی دقیق نمیدانیم چه کسی یا چه چیزی مورد نظر است یا نمیخواهیم مشخص کنیم و یا حتی اهمیتی ندارد، از این نوع ضمیر استفاده میکنیم. واژههایی مانند دیگران، کسی، هیچکس، همه، هیچ، هر چیز، چیزی در گروه ضمیرهای مبهم قرار دارند.
- مثال: کسی مرا صدا زد؟
نکته طلایی: برای آنکه ضمیر مبهم را با ضمیر اشاره اشتباه نگیرید، میتوانید به خاطر بسپارید که ضمیر اشاره همان است که با انگشت، چیزی مشخص را نشان میدهد، اما در ضمیر مبهم، چیزی برای نشان دادن وجود ندارد یا دقیقاً معلوم نیست چیست.
ضمیر پرسشی
ضمیر پرسشی همانطور که از اسمش پیداست، برای پرسیدن سؤال درباره شخص، شیء، زمان یا حالت به کار میرود. این ضمیرها به جای اسم میآیند، ولی در قالب سؤال مطرح شده و در فارسی واژههایی مثل چه، کی، کدام، چرا، چطور، چگونه ضمیرهای پرسشی محسوب میشوند. به خاطر بسپارید که پس از ضمیر پرسشی اسمی نمیآید و اگر اسم بعد از کلمه باشد، در واقع یک صفت پرسشی است و نه یک ضمیر پرسشی! اگر ضمیر تعجب را در ذهن با علامت تعجب به خاطر سپردید، این ضمیر زبان فارسی را با علامت سؤال یاد کنید.
- مثال: کدام لباس را دوست داری؟
ضمیر متقابل
ضمیر متقابل زمانی استفاده میشود که دو یا چند نفر کاری را با هم به شکل دوجانبه یا چندجانبه انجام میدهند. این ضمیر به طور معمول برای نشان دادن رابطه متقابل بین دو طرف است. از این رو کلماتی مثل هم، همدیگر و یکدیگر را شامل میشود. برای آنکه معنای متقابل را فراموش نکنید، میتوانید با مثال برای ضمیر برای خود کدگذاری کنید و برای نمونه، متقابل به معنای دوطرفه بودن است.
- مثال: همدیگر را در آغوش کشیدیم.
ضمیر احترام
ضمیر احترام برای خطاب قرار دادن محترمانه افراد کاربرد دارد. در زبان فارسی ضمایری مانند بنده، جنابعالی، اینجانب، جناب و سرکار را در نقش ضمیرهای احترام به کار میبریم تا به عبارتی مؤدبتر باشیم، بهخصوص وقتی که با بزرگتر یا کسی که مقام خاصی دارد صحبت میکنیم. حتی اگر بهجای تو از شما و یا ایشان برای احترام و ادب استفاده کنیم، این موارد هم ضمایر احترامی محسوب میشوند.
- مثال: جناب شما چه امری با بنده داشتید؟
نقش دستوری ضمیر
همانطور که میدانید، در جمله هر کلمهای یک نقش دارد و برای مثال اسمها میتوانند فاعل یا مفعول باشند. ضمیرها هم مانند اسمها میتوانند نقشهای گوناگونی در جمله به خود بگیرند، یعنی همانطور که یک اسم میتواند فاعل، مفعول یا متمم باشد، ضمیر هم میتواند جای هر یک از آنها بنشیند. از این رو ضمیرها در جمله مثلاً گاهی کاری انجام میدهند، گاهی کاری روی آنها انجام میشود و گاهی به چیز یا کسی اشاره میکنند.
در ادامه چند نقش مهم ضمیر را برای درک بهتر حالات ضمیر با مثال توضیح میدهیم:
- نهادی: وقتی ضمیر کاری انجام میدهد.
- مثال: او کتاب خواند. (او = فاعل)
- مفعول: وقتی کاری روی ضمیر انجام میشود.
- مثال: کتاب را به او دادم. (او = مفعول)
- متمم: وقتی ضمیر همراه با حرف اضافه میآید.
- مثال: با او صحبت کردم. (او = متمم)
- مضافالیه: وقتی مالکیت را نشان میدهد.
- مثال: دوست من آمد. (من = مضافالیه)
- مسند: وقتی درباره نهاد جمله توضیح میدهد.
- مثال: کسی که همیشه غذا را بار میگذارد، او است. (او = مسند)
پیشنهاد مطالعه: مسند چیست؟
- منادا: وقتی کسی را صدا میزنیم.
- مثال: آهای تو، بیا اینجا لطفاً! (تو = منادا)
- صفت: وقتی بهصورت «همین» و «این» نقش صفت دارد.
- مثال: همین تو خواستی که این طور شود! (همین = صفت)
- قید: وقتی با زمان سروکار دارد، اما قید جمله صفتی نیست.
- مثال: کجا خواهی رفت؟ (کجا = قید)
- بدل: وقتی اسم قبلی را توضیح میدهد یا تکرار میکند.
- مثال: لیلا خودش برای خرید آمد.
به طور کلی، برای اینکه راحتتر بفهمید ضمیر چه نقشی دارد، کافی است از خودتان بپرسید:
این ضمیر در جمله چه کاری انجام میدهد؟
پاسخ این سؤال نقش ضمیر است!
مرجع ضمیر چیست؟
به زبانی ساده، مرجع ضمیر یعنی همان چیزی که ضمیر به آن “رجوع” میکند. در واقع همانطور که اشاره کردیم، ضمیرها جایگزین اسامی میشوند و مرجع ضمیر همین اسامی هستند.
مثال برای مرجع ضمیر در فارسی به این شرح است: در جمله شهرزاد دانشآموز خوبی است و او را دوست دارم. در این جمله او جایگزین شهرزاد شده، به شهرزاد رجوع میکند و به این ترتیب مرجع ضمیر ما است.
نکته مهم: آرایه مجاز را با مرجع ضمیر اشتباه نگیرید! مجاز جایگزین چیزی نیست و حتی وقتی اغلب اوقات منظور آن چیز دیگری است؛ مرجع ضمیر دقیقاً به یک فرد یا شیء خاص اشاره دارد. برای درک بهتر این مبحث توصیه میکنیم مطلب آرایه مجاز چیست را بخوانید تا با روشهای تشخیص آن در جمله آشنا شوید.
تفاوت ضمیر و صفت
گاهی ضمیر و صفت در جملهها ظاهری مشابه دارند و همین شباهت میتواند دانشآموز را دچار تردید کند. اما با دانستن چند نکته ساده، میتوانیم خیلی راحت میان آنها تفاوت بگذاریم و جلوی اشتباه را بگیریم:
- نکته اول: بعد از ضمیر اسم یا ویژگی دیگری قرار نمیگیرد.
- نکته دوم: ضمیر اغلب در جایگاه فاعل یا مفعول ظاهر میشود. مثال: «این را قبلاً شنیدهام.»
- نکته سوم: صفات را نمیتوانیم جمع ببندیم، اما ضمایر قابلیت جمع بسته شدن دارند.
مثال:
- این غذا را خوردیم.
- این را خوردیم.
در جمله اول، «این» نقش صفت را دارد و به اسم غذا اشاره میکند، اما در جمله دوم، چون بعد از «این» هیچ اسمی نیامده، نقش آن ضمیر است.
در ضمن، نمیتوانیم بگوییم «اینها غذا را خوردیم» چون صفت جمعپذیر نیست، اما میتوانیم بگوییم «اینها را خوردیم» چون ضمیر قابلیت جمع بسته شدن دارد.
سخن پایانی
در پایان، ضمیرها کلمات کوچکی هستند که کار بزرگی انجام میدهند! آنها با نشستن در جای اسم از تکرارهای پشتسرهم جلوگیری میکنند و حتی گاهی لحن جمله را محترمانه، پرسشی، مبهم یا تعجبآمیز میکنند. از ضمیر شخصی و اشارهای تا ضمیر تعجب، پرسشی، متقابل و حتی ضمیر احترام، همه و همه بخشی از دستور زبان فارسی برای گفتار و نوشتاری دقیق هستند و از این رو اگر ضمایر را به درستی بشناسید، علاوه بر امتحانهای مدرسه، در مکالمههای روزانه هم به کارتان میآیند. تنها باید چند نکته را به خاطر بسپارید و مثالها و کدهایی که گفتیم را خوب در ذهن نگه دارید.
حالا وقت آن رسیده که با هر آنچه از این مطلب یاد گرفتید، سعی کنید ضمایر و نوع آن را در جملات تمرین زیر مشخص کنید:
- شما خودتان هم از اتفاقات اخیر بیخبر هستید.
- من با او تماس خواهم گرفت.
- سهراب و سهیل همیشه با یکدیگر خوب رفتار میکنند.
سؤالات متداول
- ضمیر چیست با مثال؟
ضمیر کلمهای است که جایگزین اسم میشود و برای مثال در جمله «من دیروز با او صحبت کردم.» من و او ضمایر هستند که جایگزین اسم اشخاص شدهاند. - مرجع ضمیر چیست؟
مرجع ضمیر همان اسمی است که ضمیر به آن برمیگردد و جایگزین آن شده است. - به کلمه ای که ضمیر به آن برمیگردد چه میگویند؟
مرجع ضمیر. - آیا ضمیر برای غیرانسان هم استفاده میشود؟
از آن میتوان برای شیء، غذا، رنگ و هر چیز مشابه دیگری استفاده کرد.
