تمامی گونه های گیاهی و جانوری بزرگ و کوچک، برای بقا تا حدی به دیگر گیاهان و جانوران وابسته می باشند. برای مثال زنبورها را داریم که به گرده گل ها وابسته هستند یا گوزن ها را داریم که برگ درختچه ها را می خورند و از آن طرف شیرها را داریم که گوزن ها را می خورند. زنجیره غذایی نشان می دهد که در طبیعت، موجودات زنده، چه موجودات زنده ی دیگری را برای بقا می خورند. ادامه مقاله را بخوانید تا با زنجیره های غذایی به طور کامل آشنا شوید.
زنجیره غذایی و شبکه‌ی غذایی چیست؟
زنجیره‌ی غذایی به ترتیب رخدادها در یک اکوسیستم اطلاق میشود. در زنجیره غذایی، یک جاندار زنده، جاندار دیگری را می‌خورد و سپس خود آن جاندار توسط جانداری بزرگ‌تر خورده میشود. به این جریان مواد مغذی و انرژی از یک جاندار به جاندار دیگر زنجیره‌ی غذایی می‌گویند. هر موجود زنده ای، از جلبک های تک سلولی گرفته تا نهنگ های آبی غول پیکر، برای زنده ماندن به غذا نیاز دارد.
برای مثال، علف با استفاده از نور خورشید غذای خود را تامین می‌کند. خرگوش از علف تغذیه می‌کند و روباه از خرگوش. هنگامی که روباه می‌میرد، باکتریها بدن آن را تجزیه کرده و آن را به خاک بازمیگردانند، جایی که مواد مغذی‌اش دوباره در اختیار گیاهانی مانند علف قرار می‌گیرد.
البته باید این را بدانید که حیوانات گوناگونی از علف تغذیه میکنند، و خرگوش‌ها نیز می‌توانند از گیاهان دیگری بجز علف تغذیه کنند. روباه‌ها نیز به نوبه‌ی خود قادرند انواع مختلفی از حیوانات و گیاهان را مصرف کنند. در کتاب علوم پایه چهارم، راجع به زنجیره غذایی کلاس چهارم میخوانیم که هر یک از این جانداران می‌توانند بخشی از چندین زنجیره‌ی غذایی مختلف باشند و تمامی این زنجیرههای غذایی بهم پیوسته، با یکدیگر یک شبکه‌ی غذایی را تشکیل میدهند.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
اولین حلقه در زنجیره غذایی چیست؟
اولین حلقه زنجیره غذایی که به آن نقطه‌ی آغاز زنجیره‌ی غذایی نیز گفته میشود تولیدکنندگان (خود‌کفایان) هستند. نخستین حلقه در زنجیره‌ی غذایی جاندارانی هستند که بدون نیاز به تغذیه از سایر موجودات زنده، به تنهایی انرژی مورد نیازشان را تولید میکنند. رایج‌ترین تولیدکنندگان شامل گیاهان سبز، جلبک‌ها و فیتوپلانکتون‌ها هستند.
تولیدکنندگان چگونه عمل میکنند؟
بیشتر تولیدکنندگان از فرایند فتوسنتز استفاده میکنند؛ فرآیندی که در آن گیاهان، با استفاده از نور خورشید، دی‌اکسید کربن (CO₂) و آب (H₂O) نوعی قند بنام گلوکز تولید میکنند و همچنین در طی این فرآیند کمی اکسیژن (O₂) به هوا تزریق میکنند. گلوکز انرژی لازم برای رشد را به آنها میدهد و در ریشه، ساقه، برگ و سایر اندام‌هایشان ذخیره میشود.
انواع تولیدکنندگان
- گیاهان خشکی: مانند درختان، علف‌ها و بوته‌ها که در جنگل‌ها، علفزارها و بیابان‌ها یافت میشوند.
- جلبک‌ها: برای مثال جلبک‌های سبز و قرمز را داریم که در آب‌های شیرین و شور وجود دارند.
- فیتوپلانکتون‌ها: دیاتوم‌ها و سیانوباکتری‌ها از این دسته هستند و میتوان آنها را در اقیانوس‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها پیدا کرد.
چرا تولیدکنندگان از اهمیت بالایی برخوردارند؟
- نقطه شروع تمامی زنجیره های غذایی: تمامی موجودات دیگر، مستقیم یا غیرمستقیم برای تأمین غذای خود به آنها وابسته‌اند.
- تولید اکسیژن: به‌ویژه گیاهان و جلبک‌ها که طی فتوسنتز اکسیژن آزاد میکنند.
- ذخیره‌ی کربن: با جذب CO₂ به تنظیم اقلیم زمین کمک میکنند.
انواع زنجیره غذایی
سه نوع اصلی از زنجیرههای غذایی وجود دارد:
۱. زنجیره‌ی غذایی علف‌خواری
این رایج‌ترین نوع زنجیره‌ی غذایی است و مرحله اول آن با گیاهان سبز (تولیدکنندگان) آغاز میشود که انرژی خورشید را از طریق فتوسنتز جذب میکنند. زنجیره غذایی کلاس ششم در کتاب علوم این پایه این موضوع را شرح میدهد که زنجیره غذایی علف‌خواری در مرحله دوم به گیاه‌خواران (مصرفکنندگان اولیه) میرسد که از گیاهان تغذیه میکنند. در مرحله سوم به گوشت‌خواران (مصرفکنندگان ثانویه) و در نهایت به شکارچیان برتر (مصرفکنندگان ثالث) ختم میشود.
مثال:
۱. علف (تولیدکننده)
۲. خرگوش (گیاه‌خوار، مصرف‌کننده‌ی اولیه)
۳. روباه (گوشت‌خوار، مصرف‌کننده‌ی ثانویه)
۴. گرگ (شکارچی برتر، مصرف‌کننده‌ی ثالث)
۲. زنجیره‌ی غذایی لاشه‌خواری
برخلاف زنجیره‌ی علف‌خواری، این نوع زنجیره با مواد آلی حاصل از گیاهان و جانوران مرده آغاز میشود، نه با موجودات زنده. این زنجیره به تجزیهکنندگان (مانند قارچها و باکتریها) و پوده‌خواران (مانند کرم خاکی و لاشخوران) وابسته است که مواد در حال متلاشی شدن را تجزیه کرده و مواد مغذی را به محیط بازمیگردانند.
مثال:
۱. برگ‌های مرده
۲. کرم خاکی (پوده‌خوار)
۳. پرنده‌ها (مصرف‌کننده‌ی ثانویه)
۴. شاهین (مصرف‌کننده‌ی ثالث)
۳. زنجیره‌ی غذایی انگلی
این نوع زنجیره غذایی، ساختاری منحصربه‌فرد دارد و در آن، انگل‌ها از میزبان‌های خود تغذیه میکنند بدون اینکه الزاماً آنها را به طور کامل مصرف یا نابود کنند. برخلاف زنجیره‌ی علف‌خواری، انتقال انرژی در این نوع زنجیره با شدت کمتری انجام می‌گیرد، زیرا انگل‌ها معمولاً میزبان خود را نمی‌کشند.
مثال:
۱. درخت (تولیدکننده)
۲. پرنده (مصرف‌کننده‌ی اولیه)
۳. شپش (انگل)
۴. قارچ (تجزیه‌کننده)
به طور خلاصه میتوان گفت که موارد زیر از ویژگی‌های مهم زنجیرههای غذایی میباشند:
- جریان انرژی: در هر سطح تغذیه‌ای، از میزان انرژي کم میشود، زیرا موجودات زنده مقداری از آن انرژی را در هر سطح برای بقای خودمصرف میکنند.
- ماهیت درهم‌تنیده: بیشتر اکوسیستم ها شامل چندین زنجیره‌ی غذایی هستند که در کنار هم شبکه‌ی غذایی را شکل میدهند و این شبکه باعث حفظ تعادل زیستی میشود.
- اهمیت تجزیه‌کننده‌ها: این موجودات مواد مغذی دریافتی را بازیافت میکنند و دوباره در اختیار تولیدکنندگان قرار میدهند.
تفاوت میان زنجیره غذایی و هرم غذایی
زنجیره‌ی غذایی و هرم غذایی هر دو به روابط میان جانداران در یک اکوسیستم می پردازند، اما اهداف متفاوتی را دنبال میکنند. در ادامه راجع به تفاوت های آنها صحبت میکنیم.
زنجیره‌ی غذایی
براساس گفته های مجله نشنال جئوگرافیک، زنجیره‌ی غذایی یک سیر خطی از انتقال انرژی میان جانداران را نشان میدهد.
- با تولیدکنندگان (گیاهان) آغاز میشود، سپس به مصرفکنندگان اولیه (گیاه‌خواران)، و بعد به مصرفکنندگان ثانویه و ثالث (گوشت‌خواران یا همه‌چیزخواران) میرسد.
- هر جاندار برای تغذیه به جاندار پیش از خود وابسته است.
- مثال: علف → خرگوش → روباه → گرگ
- در زنجیره غذایی حیوانات کلاس ششم که در درس علوم این پایه آموزش داده میشود، مشاهده میکنیم که زنجیره غذایی، مقدار انرژی منتقل‌شده یا تعداد جانداران هر سطح را نشان نمی‌دهد و صرفا نوع موجود زنده را به ما نشان میدهد.
هرم غذایی
هرم غذایی سطوح تغذیه‌ای در یک اکوسیستم را نمایش میدهد و میزان انرژی، زیست‌توده و یا تعداد جانداران را در هر سطح مشخص می‌کند.
- از قاعده‌ی ۱۰٪ پیروی می‌کند: حدود ۱۰٪ از انرژی به سطح بعدی منتقل میشود و باقی به‌صورت گرما از بین می‌رود.
- قاعده یا بخش پایینی هرم بزرگ است (تولیدکنندگان زیاد) و رأس هرم کوچک (شکارچیان برتر اندک).
- سه نوع اصلی از هرم غذایی وجود دارد:
- هرم انرژی: نمایش‌دهنده‌ی جریان انرژی در هر سطح تغذیه‌ای است.
- هرم زیست‌توده: میزان کل جرم زنده در هر سطح را نشان میدهد.
- هرم تعداد: تعداد جانداران را در هر سطح تغذیه‌ای نشان میدهد.
به‌طور خلاصه، زنجیره‌ی غذایی مسیر خطی و مستقیم تغذیه را نمایش میدهد، در حالی‌که هرم غذایی ساختار کمی و انرژیِ آن مسیر را تحلیل می‌کند.
نتیجه گیری
درک زنجیرههای غذایی اهمیت فراوانی دارد، چرا که آنها روابط و وابستگی های موجود در یک اکوسیستم را نشان میدهند. زنجیره های غذایی به ما نشان میدهند که هر موجود زنده‌ای برای بقا به سایر جانداران وابسته است و جریان انرژی در طبیعت را برای ما مجسم میکنند تا ما هرچه بهتر با دنیای اطراف خود آشنا شویم و سازوکار پیچیده طبیعت را درک کنیم.
سوالات متداول
- زنجیره غذایی چیست و چه اجزایی دارد؟
زنجیره غذایی، توالی انتقال انرژی از یک موجود زنده به موجود دیگر از طریق تغذیه است. اجزای آن شامل تولیدکنندگان، مصرفکنندگان اولیه، ثانویه، ثالثیه و تجزیهکنندگان هستند. - تفاوت زنجیره غذایی و شبکه غذایی چیست؟
زنجیره غذایی یک مسیر خطی از انتقال انرژی است، ولی شبکه غذایی مجموعهای از زنجیرههای غذایی بههمپیوسته است. - نقش تجزیهکنندگان در زنجیره غذایی چیست؟
تجزیهکنندگان مانند قارچها و باکتریها مواد آلی مرده را تجزیه کرده و مواد مغذی را به خاک بازمیگردانند. - چه اتفاقی میافتد اگر یکی از حلقههای زنجیره غذایی حذف شود؟
حذف یک حلقه میتواند کل زنجیره را دچار اختلال کند و باعث افزایش یا کاهش غیرعادی جمعیت سایر موجودات شود.
