استعاره نوعی تشبیه است که در آن فقط مشبه یا مشبهبه حضور دارد و ما از روی قرینه‌هایی، به‌منظور اصلی نویسنده پی می‌بریم. برای مثال، اگر یکی از بچه‌های کلاس که معروف به نظم و رعایت زمان‌بندی‌ست را ببینیم و بگوییم «ساعت آمد»، از استعاره استفاده کرده‌ایم. ما در این مقاله با جزئیات کامل به توضیح آرایه استعاره، ارکان و انواع می‌پردازیم و زیر و بمش را با تمرین و حل مثال در می‌آوریم.
آرایه استعاره چیست؟
هر وقت واژه‌ای به‌دلیل شباهتش با واژه‌ای دیگر به‌جای آن استفاده شود، استعاره شکل می‌گیرد. معنای لغوی استعاره قرض یا عاریت گرفتن است. در استعاره ما یک واژه یا ترکیبی از واژه‌ها را به‌صورت قرضی (موقعیتی) در نقش واژه یا واژه‌های دیگر می‌گذاریم. این جابه‌جایی به دلیل شباهت بین آن دو واژه اتفاق می‌افتد و در واقع، بنیان استعاره تشبیه است. به مثال زیر دقت کنید:
- علی که در رعایت زمان‌بندی و نظم مثل ساعت است، آمد. (تشبیه با ۴ رکن اصلی)
- علی که مثل ساعت است، آمد. (تشبیه با حذف ادات)
- علیِ ساعت آمد. (اضافه تشبیهی)
- ساعت آمد. (استعاره)
تا حالت سوم هنوز تشبیه است اما در حالت چهارم که فقط مشبهبه آمده است، یک استعاره ساخته شده است. در اینجا واژه ساعت به‌جای واژه علی آمده است و ما از روی قراین و نشانه‌ها متوجه منظور اصلی گوینده یا نویسنده می‌شویم.
ارکان استعاره
استعاره رکن اصلی دارد که فقط یکی از آن‌ها در متن میآید و دو مورد دیگر را ما از روی قرینه‌ها استنباط می‌کنیم:
- مستعارٌ منه: معنای جایگزین از آن وام گرفته شده است.
- مستعارٌله: معنای جایگزین برای آن وام گرفته شده است.
- مستعار (جامع): همان وجه شبه در تشبیه است و از ویژگی بارز بین مستعار منه و مستعار له حکایت دارد.
به‌عنوان‌مثال در جمله «ساعت آمد»، ارکان استعاره به این ترتیب‌اند:
- مستعار منه: ساعت مستعار منه است، زیرا معنای جایگزین (دقیق‌بودن) از آن وام گرفته شده است.
- مستعار له: علی مستعار له است، زیرا معنای جایگزین برای رساندن بهتر دقیق‌بودن علی وام گرفته شده است.
- مستعار (جامع): نظم و پای‌بندی کامل به زمان‌بندی شباهت بارز بین علی و ساعت است.
نکته: در ادبیات فارسی امروز به‌جای این اصطلاحات از همان مشبه و مشبهبه و وجه شبه استفاده می‌شود. ما نیز در ادامه از همین اصطلاحات در توضیحات استفاده می‌کنیم.
انواع استعاره
استعاره در کلی‌ترین تقسیم‌بندی به دو نوع تقسیم می‌شود:
- استعاره مصرحه
- استعاره مکنیه
استعاره مصرحه
اگر از بین ارکان تشبیه فقط مشبهبه در جمله حاضر باشد، استعاره از نوع مصرحه (آشکار) است. در واقع هر گاه به دلیل شباهت بین یک چیز با چیزی دیگر، اسمِ دومی (مشبهبه) را به‌جای اولی (مشبه) به کار ببریم، از استعاره مصرحه استفاده کرده‌ایم. این نوع از استعارهها معمولا صریح‌اند و معنای آن‌ها به‌راحتی درک می‌شود. به مثال زیر دقت کنید:
- جشن آغاز سال تحصیلی دانش‌آموزان کلاس‌اولی که مثل شکوفه‌ها تازه در آغاز راه شکفتن (موفقیت) هستند، در اول مهر برگزار شد. (تشبیه با ۴ رکن اصلی)
- جشن آغاز سال تحصیلی دانش‌آموزان کلاس‌اولی که مثل شکوفه‌ها هستند، در اول مهر برگزار شد. (حذف وجه شبه)
- جشن آغاز سال تحصیلی دانش‌آموزان کلاس‌اولی یا شکوفه‌های علم‌آموزی در اول مهر برگزار شد. (حذف وجه شبه و ادات تشبیه)
- «جشن شکوفه‌های علم‌آموزی در اول مهر برگزار شد». (حذف مشبه = استعاره مصرحه)
در اینجا دانش‌آموزان به شکوفه‌هایی تشبیه شده‌اند که تازه در آغاز راه تحصیل (شکفتن و گل‌دادن) هستند. پس «دانش‌آموزان» مشبه و «شکوفه‌ها» مشبهبه است و چون فقط واژه شکوفه‌ها (مشبهبه) در جمله آمده است، استعاره مصرحه ساخته شده است.
استعاره مکنیه
اگر از میان ارکان تشبیه فقط مشبه را به همراه یکی از ویژگیها یا اجزای مشبهبه بیاوریم، از استعاره مکنیه (پنهان) استفاده کرده‌ایم. شاعر، نویسنده یا گوینده در این نوع استعاره، مشبه را نگه می‌دارد و با ذکر یکی از ویژگیها یا اجزای مشبهبه، خواننده را به کشف استعاره رهنمون می‌کند. به مثال زیر دقت کنید:
- باد مثل پرنده‌ای نغمه‌خوان، بال‌هایش را باز کرد و از میان درختان گذشت. (تشبیه باد به پرنده)
- باد مثل پرنده، بال‌هایش را باز کرد و از میان درختان گذشت. (حذف وجه شبه)
- باد بال‌هایش را باز کرد و از میان درختان گذشت. (حذف مشبهبه = استعاره مکنیه)
در اینجا باد به پرنده‌ای تشبیه شده است که صدای آن در هنگام ردشدن از میان درختان به نغمه پرندگان می‌ماند. اما در حالت سوم، باد (مشبه) همراه با یکی از ویژگی‌های مشبهبه (بال) آمده است و به‌همین‌دلیل، خواننده متوجه استعاره می‌شود.
رابطه استعاره و تشخیص
تشخیص یا جان‌بخشی به اشیا نوعی استعاره مکنیه است؛ پس هر وقت تشخیص داشته باشیم، استعاره مکنیه هم داریم، اما برعکس آن صادق نیست. اگر مشبهبه حذف‌شده در استعاره مکنیه انسان باشد، به آن تشخیص می‌گوییم. به مثال زیر دقت کنید:
- قلم روی کاغذ به رقص در آمد.
در اینجا قلم (مشبه) به انسانی (مشبهبه) تشبیه شده است که می‌رقصد، پس استعاره مکنیه داریم. علاوه‌براین، برای قلم خصوصیات انسانی قائل شده‌ایم، پس از تشخیص هم استفاده کرده‌ایم.
رابطه استعاره و منادا
منادا در دو حالت می‌تواند نقش استعاره داشته باشد:
- اگر منادا انسان نباشد، استعاره مکنیه و همچنین تشخیص است: «کشتی شکستگانیم، ای باد شُرطه برخیز»
در مثال بالا، باد (مشبه) به انسانی (مشبهبه) تشبیه شده است که توان از جا برخاستن را دارد، پس در اینجا باد هم منادا، هم استعاره مکنیه و هم تشخیص است.
- اگر منظور از منادا همان انسان باشد، استعاره مصرحه است: «ای گل چه جفا می‌کنی بر من!»
در اینجا معشوق (مشبه) به گل (مشبهبه) تشبیه شده است، پس گل هم منادا و هم استعاره مصرحه است.
اضافه استعاری چیست
همان استعاره مکنیه است که به‌صورت اضافه (مضاف و مضافٌ‌الیه) آمده باشد. به مثال زیر دقت کنید:
- عشق مانند درختی‌ست که در آنی می‌روید. (تشبیه با ۴ رکن)
- عشق در لحظه‌ای به ناگاه در دل می‌روید. (استعاره مکنیه)
- رویشِ عشق در آنی اتفاق می‌افتند. (اضافه استعاری)
در جمله بالا، دو اسم به‌صورت اضافه آمده‌اند که یکی مشبه (عشق) و دیگری (رویش) یکی از ویژگی‌های مشبهبه (درخت) است.
مثال برای استعاره
تقریبا تمام موارد ضروری و لازم در استعاره را آموختیم و از اینجا به بعد باید با حل مثال به این آموخته‌ها عمق ببخشیم:
مثال اول: استعاره مصرحه
در بیت زیر، کدام کلمه آرایه استعاره دارد؟
«آن پری بگذشت و سوی ما نگاهی هم نکرد / کشت در ره بی‌گناهی ره و آهی هم نکرد»
در بیت بالا، معشوق (مشبه) از جهت زیبایی به پری (مشبهبه) تشبیه شده است. در واقع جمله پایه (تشبیهی) به این صورت بوده است: «معشوق مثل پری زیباست». شاعر به‌جای نام‌بردن از معشوق و نسبت‌دادن زیبایی او به پری، مستقیم سر اصل مطلب رفته است و او را پری نامیده است.
مثال دوم: تشخیص استعاره
در کدام مصرع از آرایه استعاره ادبی استفاده نشده است:
- به من آورید آخر صنم گریز پا را
- من وضو با تپش پنجره‌ها می‌گیرم
- برو شیر درنده باش ای دَغَل
- بکشید سوی خانه مه خوب خوش لقا را
در مصرع سوم تشبیه داریم. ضمیر «تو» که در فعل امری «برو» مستتر است، نقش مشبه، «شیر» نقش مشبهبه و «درندگی» وجه شبه میان آنهاست. در مصرع اول، «صنم» استعاره از معشوق است و استعاره مصرحه داریم. در مصرع دوم، پنجره‌ها به قلب تشبیه شده‌اند و ویژگی قلب یعنی تپش با مشبهبه آمده است و استعاره مکنیه از نوع اضافه استعاری داریم. در مصرع چهارم، «مه (ماه)» همان معشوق است و دوباره از استعاره مصرحه استفاده شده است.
مثال سوم: اضافه استعاری
در جمله زیر استفاده استعاری را پیدا کنید و توضیح دهید:
«کسی شکفتن صبحی چنین را باور نداشت».
در اینجا صبح به گل تشبیه شده است و سپس به همراه یکی از ویژگی‌های گل (شکفتن) در جمله آمده است. چون این دو کلمه به‌صورت مضاف و مضاف‌الیه در جمله آمده‌اند، پس اضافه استعاری داریم.
سخن پایانی
استعاره نوعی تشبیه است که گاهی فقط مشبه و گاهی فقط مشبهبه آن میآید. وقتی مشبهبه به تنهایی در جمله بیاید، استعاره مصرحه و وقتی مشبه به همراه یکی از ویژگیها یا اجزای مشبهبه بیاید، استعاره مکنیه داریم. استعارهها همچنین گاهی با تشخیص همپوشانی دارند: وقتی مراد از مشبهبه حذف‌شده در استعاره انسان باشد، از تشخیص استفاده شده است. منادا نیز وقتی انسان نباشد، در واقع از استعاره استفاده کرده‌ایم. همان‌طور که می‌بینید، استعاره هم مثل دیگر آرایه‌های ادبی نکته زیاد دارد و برای جاافتادن این نکته‌ها در ذهن، حتما باید مثال حل کنید. حتما متن مقاله را چندین‌وچندبار بخوانید و با حل مثال‌های این مقاله و مثال‌های بیشتر، این آرایه ادبی را عمیق یاد بگیرید.
سوالات متداول
- استعاره در ادبیات چیست؟
استعاره نوعی تشبیه است که فقط یکی از ارکان آن یعنی مشبه یا مشبهبه در جمله میآید؛ برای مثال وقتی شاعر میگوید، بتی دارم که گِرد گُل ز سنبل سایهبان دارد، بت در اینجا تشبیه از معشوق، گل تشبیه از چهره او و سنبل تشبیه از موهای معشوق است و هر سه استعارهاند. - ارکان استعاره چه هستند؟
استعاره ۳ رکن اصلی دارد: ۱. مستعار منه (وامگرفته شده از آن)؛ ۲. مستعار له (وام گرفته شده برای آن) و مستعار (جامع) که همان وجه شبه است. برای مثال در جمله «ماه من خندید»، ماه (مشبهبه) مستعار منه، معشوق (مشبه) مستعار له و زیبایی که وجه اشتراک آنهاست، مستعار یا جامع است. - انواع استعاره چه هستند؟
استعارهها به دو دسته کلی تقسیم میشوند: ۱. استعاره مصرحه (آشکار)؛ ۲. استعاره مکنیه (پنهان). در استعاره مصرحه فقط مشبهبه حضور دارد و در استعاره مکنیه، مشبه همراه با یکی از ویژگیها یا اجزای مشبهبه میآید.
