یکی از اساسیترین عناصر در زبان فارسی، فعل است و در دل فعل، «مصدر» جایگاهی مهم دارد. اگرچه بسیاری از ما در مدرسه این نام را به خصوص به همراه تعریف مصدر شنیدهایم، اما کمتر پیش آمده که دقیق بدانیم چرا شناخت آن اهمیت دارد و چگونه ساخته میشود! به همین دلیل، در این مطلب مجموعه مدارس سلام ابتدا مفهوم و تعریف را به همراه مثال و انواع مصدر میشناسیم و در ادامه روش تشخیص و ساخت آن را با تعدادی تمرین بررسی میکنیم. پس تا پایان همراه بمانید، تا بینید که دانستن همین موضوع به ظاهر ساده، چه تأثیری بر فهم عمیقتر دستور زبان فارسی دارد.
مصدر چیست؟
مصدر در زبان فارسی کلمهای است که مفهوم اصلی فعل را بدون آنکه به زمان، شمار یا شخص خاصی وابسته باشد، نشان میدهد. به همین دلیل، آن را سرچشمه افعال میدانند. به عبارتی سادهتر، در تعریف مصدر میتوان گفت که منظور همان بن ماضی فعل با جمع «ن» است.
مصدرها که نوعی اسم مشتق هم هستند، به طور معمول با پسوند «ـن» یا «ـتن» ساخته میشوند و برخلاف فعلهای صرفشده، اشارهای به گذشته یا حال و هیچ ارتباطی با اول یا دوم و سوم شخص ندارند. آنها تنها ماهیت اصلی عمل یا حالت را بازتاب میدهند و همچنین با عنوان ستاک و بن فعل هم شناخته میشوند.
مثال: پوشیدن، خوردن، شنیدن، خوابیدن، دیدن
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیههای مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
اهمیت مصدر در زبان فارسی
مصدر به عنوان ریشه اصلی فعلها در زبان فارسی مهم است، زیرا تمام صورتهای مختلف فعل از دل آن ساخته میشوند. وقتی آن را میشناسیم، میتوانیم به راحتی بن ماضی و بن مضارع را به دست بیاوریم و از آنها فعلهای متنوع در زمانهای مختلف بسازیم. به بیان ساده، مصدر نقطه آغاز همه تغییراتی است که در فعل رخ میدهد و بدون شناخت آن، فهم صرف و نحو فارسی ناقص خواهد بود.
از سوی دیگر، اهمیت مصدر تنها در دستور زبان خلاصه نمیشود و در یادگیری و آموزش زبان فارسی برای دانشآموزان نقش مهمی دارد. وقتی دانشآموز بتواند یک مصدر را تشخیص دهد، قدرت بیشتری در ساخت جملههای درست پیدا میکند و حتی دایره واژگان او گسترش مییابد.
پیشنهاد مطالعه: ضمیر چیست؟
معرفی انواع مصدر ها
مصدرها در دستور زبان فارسی بر اساس معیارهای مختلف دستهبندی میشوند. یکی از رایجترین تقسیمبندیها، تفکیک آنها به سه گروه اصلی است: مصدر اصلی، مصدر جعلی و مصدر مرخم. در کنار این دستهبندی، میتوان ساختار ظاهری مصدرها را هم بررسی کرد و از مصدر ساده، مصدر مرکب یا مصدرهایی سخن گفت که با پیشوند و پسوند ساخته میشوند.
افزون بر این، از دیدگاه وجه و چگونگی پیوند فعل با مفعول، مصدرها به سه نوع لازم، متعدی و دوگانه تقسیم میشوند. در ادامه، هر یک از این انواع را با توضیحات روشن و مثالهای کاربردی بررسی خواهیم کرد.
انواع مصدر در فارسی
انواع مصدر فارسی که در بخش مصدر چیست کلاس هشتم هم آمده است، به طور معمول شامل مصدر اصلی جعلی و مرخم میباشد.
مصدر اصلی
مصدر اصلی همان شکل بنیادین و ریشهای فعل است که مستقیماً از بن ماضی به همراه پسوند «ن» یا «تن» ساخته میشود و نقش نقطه آغاز در ساخت سایر افعال را دارد.
مثال: رفتن، دیدن
مصدر جعلی
مصدر جعلی از ترکیب اسم، صفت یا فعل (اغلب عربی) با پسوند «ـیدن» ساخته میشود و بیشتر برای گسترش دامنه واژگان به کار میرود.
مثال: طلبیدن، پریدن، چسبیدن
مصدر مرخم
مصدر مرخم شکل کوتاهشده و سادهشده مصدر اصلی است که تنها از بن ماضی فعل تشکیل میشود. این مورد از انواع مصدر هم گاهی در متون کهن یا بهصورت غیررسمی استفاده میشود.
مثال: خورد (بهجای خوردن)، نشست (بهجای نشستن)
انواع مصدر در ساختار
انواع مصدر از لحاظ ساختار هم موارد دیگری را شامل میشوند. برای اینکه به خوبی با مصدر در زبان فارسی آشنا شوید، بهتر است این انواع ساده اما مهم را هم بشناسید:
مصدر ساده
به مصدر ساده بسیط هم میگویند. این نوع، تنها از یک بن ماده و پسوند ساخته شده است و هیچ جز اضافی ندارد؛ از این رو شکل خالص فعل به شمار میرود.
مثال: آمدن، رفتن
مصدر فعلی
مصدر فعلی اغلب به کمک پسوندها یا ترکیب با اجزای دیگر ساخته میشود و کارکردی شبیه مصدر اصلی دارد اما از نظر ساختاری گستردهتر است.
مثال: از دست رفتن، در نظر گرفتن
مصدر مرکب
مصدر مرکب از کنار هم قرار گرفتن یک یا دو بن فعلی و یک یا چند واژه دیگر ساخته میشود و معنای تازهای ایجاد میکند.
مثال: بهره بردن، رنج بردن
مصدر پیشوند و پسوندی
مصدر پیشوندی از فعل پیشوندی درست میشود.
مثال: برگشتن یا برآوردن.
مصدر پسوندی هم خود انواع مختلفی دارد که به این ترتیب هستند:
- مصدر تام: در آن حذفی صورت نگرفته است.
مثال: نشستن - اسم مصدر: اسمی است که معنای پسوندی میدهد.
مثال: گفتار
انواع مصدر در وجه
انواع مصدر از نظر وجه هم شامل لازم، متعدی و دوگانه یا همان دووجهی میشوند. این مصدرها بسیار ساده و مشابه موارد قبلی هستند.
مصدر لازم
مصدر لازم فعلی را میسازد که بدون مفعول هم معنا و جمله کامل میشود و تنها انجام یک عمل یا حالت را نشان میدهد.
مثال: رفتن، آمدن، خوابیدن
| نکته مهم: درست است که این موارد مصدر اصلی هم محسوب میشوند. اما از لحاظ وجه و به عبارتی نیاز یا عدم نیاز به مفعول در دسته دیگری هم قرار میگیرند. در نتیجه برای مثال، رفتن میتواند از نظر نوع کلی، یک مصدر اصلی باشد و از نظر وجه، یک مصدر لازم به دلیل عدم نیاز به مفعول باشد. سعی کنید این موارد را به خاطر بسپارید تا با یکدیگر اشتباه نگیرید. |
مصدر متعدی
مصدر متعدی زمانی استفاده میشود که فعل ساختهشده از آن برای کامل شدن به مفعول نیاز دارد، زیرا عمل انجامشده بر روی چیزی یا کسی صورت میگیرد.
مثال: خوردن، پوشیدن
مصدر دوگانه
همانطور که از نامش پیداست، هر دو وجه را شامل میشود. در واقع مصدر دوگانه هم میتواند در نقش لازم بیاید و هم متعدی باشد، یعنی در برخی کاربردها نیازی به مفعول ندارد و در برخی دیگر عمل بر روی مفعول انجام میشود.
مثال: شکستن
پیشنهاد مطالعه: قید چیست؟
روش ساخت مصدر
مصدرها در زبان فارسی از بن (ماده) فعل + پسوند «ن / تن / دن» ساخته میشوند. پسوند «ت» در گذر زمان به «د» تبدیل شده و امروز بیشتر به شکل «دن» دیده میشود. به این ترتیب، کافی است بن ماضی یک فعل را بشناسیم و پسوند مناسب را به آن بیفزاییم تا مصدر ساخته شود.
- خوابیدن ← ریشه «خواب» + پسوند «ـیدن»
| نمونه روش ساخت مصدر | ||
| بن فعل | پسوند | مصدر |
| دو | ـیدن | دویدن |
| کُش | ـتن | کشتن |
| خور | دن (ت به د تبدیل شده) | خوردن |
اسم مصدر یا حاصل مصدر
اسم مصدر از نظر معنا با مصدر شباهت دارد و همان مفهوم را میرساند، اما ساختار اسمی داشته و به شکل اسم در جمله کاربرد دارد. البته برخلاف مصدر تغییرپذیری کمتری دارد و معمولاً برای نامیدن یک عمل یا حالت استفاده میشود.
نشانههای رایج اسم مصدر در فارسی
- ـش در آخر بن مضارع: خواهش، تراوش، ستایش
- ـشت در آخر بن مضارع: خورشت، کنشت
- ـار در آخر بن ماضی: کردار، گفتار، رفتار
- های بیان حرکت (ـه):گریه، خنده، مویه
- ـی در پایان صفت یا اسم: خوبی، روشنی، نزدیکی
- ـان: آشتیکنان، عقدکنان، گذران
- ـگی (برای کلمههای ختمشده به ـه): تشنگی، ورزیدگی
- ـیت (در کلمات عربی): انسانیت، مدیریت، فاعلیت
- مصدرهای عربی در فارسی: عمل، ذهاب، تصفیه
تشخیص مصدر
برای تشخیص مصدر باید بدانیم که همان شکل اصلی فعل است که زمان، شخص و شمار ندارد. در فعلهای ساده، با پیدا کردن بن ماضی یا بن مضارع میتوانیم مصدر را بشناسیم.
برای مثال اگر بخواهیم در جمله نگار به مدرسه میرود، مصدر فعل را تشخیص دهیم، باید در ابتدا فعل را مشخص کنیم که واضح است: میرود.
سپس، بن ماضی را تشخیص دهیم که میشود: رفت. دیگر تنها باید به آن «ن» یا «ـتن» اضافه کنیم که در نتیجه: رفتن.
برای تشخیص هر یک از انواع مصدر، این نکات را به خاطر بسپارید:
- مصدر ساده (بسیط): اگر «ـَ ن» پایانی را حذف کنید و اگر آنچه باقی ماند بن ماضی باشد، کلمه مصدر ساده است.
- مثال: دوختن ← دوخت
- مصدر پیشوندی: با حذف «ـَ ن»، یک پیشوند همراه با بن ماضی دیده میشود.
- مثال: بازگفتن ← بازگفت
- مصدر مرکب و عبارت فعلی: وقتی «ـَ ن» از بخش فعلی حذف شود، تنها بخش غیرفعلی و بن ماضی همکرد باقی میماند.
- مثال: خواب دیدن ← خواب دید
- مصدر مرخم: کافی است به پایان آن «ـَ ن» اضافه کنید؛ اگر شکل بهدستآمده درست بود، مصدر مرخم است.
- مثال: شنید ← شنیدن
- مصدر جعلی: اگر «یدن» را حذف کنید و واژهی باقیمانده اسم یا صفت باشد، مصدر جعلی است.
- مثال: رنجیدن ← رنج
- اسم مصدر یا حاصل مصدر: اینها شکلهای اسمیِ مفهوم فعل هستند و اغلب بدون پسوند «ـَ ن» میآیند.
- مثال: زدوخورد
تمرین مصدر
در جملات زیر مصدرها را مشخص کنید:
- آیدا در کوچه دوید.
- مژگان سؤالات ریاضی را پاسخ داد.
- کیارش به مادرش کمک میکند.
- رستم و دوستش میخندند.
- دیروز او را در مدرسه دیدم.
سخن پایانی
در نهایت، اگر دانشآموز یا زبانآموز بداند مصدر چگونه ساخته میشود، چه انواعی دارد و با چه روشهایی میتوان آن را از دیگر واژهها تشخیص داد، در صرف دچار سردرگمی نمیشود. همچنین اهمیت مصدر در این است که شالوده بیشتر جملههای ما بر پایه آن بنا میشود چراکه هر فعلی که به زبان میآوریم، در اصل از یک مصدر سرچشمه گرفته است.
سؤالات متداول
- مصدر چیست با مثال؟
مصدر کلمهای است که از بن فعل و به طور معمول از بن ماضی با افزودن «ن» یا «تن» میآید و بدون زمان است. خوردن، شستن و پوشیدن همگی مصدر هستند. - تفاوت اسم مصدر و حاصل مصدر چیست؟
تفاوتی وجود ندارد و هر دو یکی هستند. - مصدر مینویسد چیست؟
مصدر مینویسد، نوشتن است. - اسم مصدر چیست؟
اسم مصدر همان مصدر اما بدون نشانه «ن» یا «تن» است و به آن پسوندهایی مانند «ـش» اضافه میشود. برای مثال: گویش
