ترس از دست دادن والدین برای ما بزرگسالان که تجربه مواجهه با مشکلات و چالش‌های زیادی را در طول زندگی داشته‌ایم هم دردناک است، چه برسد به کودکی که شاید حتی درکی از مفهوم مرگ نداشته باشد. مواجهه با مرگ، به‌خودی‌خود برای کودکان دشواری‌های خاصی را ایجاد میکند. حالا اگر این آشنایی همراه با مرگ فردی عزیز باشد، دردسر دو برابر می‌شود. اما ترس از دست دادن والدین در کودکان چه تفاوتی با بزرگسالان دارد؟ اثرات و پیامدهای این ترس چیست؟ چه راهکارهایی برای کمک به کودکان مبتلا به ترس ازدستدادن فردی عزیز وجود دارد؟ در این مقاله به‌صورت کامل این موضوعات را بررسی می‌کنیم.
اهمیت ترس از دست دادن والدین در کودکان چیست
اصطلاح علمی آن، ترس از مرگ (تاناتوفوبیا) است. تاناتوس یکی از اسطوره‌های یونان باستان است که ارتباط نزدیکی با شب و تاریکی دارد. کودکان به‌صورت طبیعی از شب و تاریکی می‌ترسند و این موضوع ریشه در ترس از مرگ دارد. فهم دو مقدمه زیر باعث درک بهتر ترس از دست دادن والدین می‌شود:
- بعضی روان‌شناسان معتقدند که اضطراب مرگ نقشی اساسی در سلامت روان افراد دارد.
- والدین معنایی خداگونه برای کودکان دارند و همه نیازهای مادی و معنوی آن‌ها را برآورده می‌کنند، پس حتی فکر مرگ آن‌ها هم برای کودک به شدت عذاب‌آور است.
ترکیب اضطراب مرگ و ترس از دست‌دادن فردی عزیز، به ایجاد استرسی شدید و طاقت‌فرسا در کودکان منجر می‌شود. استرسی که اگر مدیریت و درمان نشود، باعث آسیب‌های روحی گسترده‌ای به آن‌ها می‌شود.
معنای ترس از مرگ پدر و مادر در کودکان سنین مختلف
سطح رشدی کودکان بر درک‌شان از مفهوم مرگ تأثیرگذار است. معنای مرگ در همه گروه‌های سنی را مطالعه کنید، زیرا مرزبندی دقیقی وجود ندارد و گاهی پیش می‌آید که یک کودک 6 ساله، سوالی پیچیده می‌پرسد و یک نوجوان به دنبال راه حلی ساده برای رهایی از این ترس است.
معنای ترس از مرگ والدین در کودکان 2-4 ساله
در این سن هنوز مرگ به‌عنوان امری قطعی و جهان شمول درک نمی‌شود. کودکان 3 ساله معمولا افکارشان در مورد مرگ را از طریق رفتار و بازی ابراز می‌کنند. کودکان نوپا مرگ را به‌عنوان اتفاقی برگشت‌پذیر می‌فهمند و از فوت اشخاص دیگر تعجب می‌کنند. احتمالا سوالاتی مانند: «مامان مرده؟ کی برمی‌گرده؟ تو هم می‌میری؟ چه اتفاقی برای من میافته؟» را از آن‌ها خواهید شنید.
معنای ترس از مرگ والدین در کودکان 5-8 ساله
این کودکان در حال تلاش برای کسب استقلال و رسیدن به خودمختاری هستند. تفکر آن‌ها کاملا عینی و ملموس است و تا حدودی هم به افکار نمادین و خیالی گرایش دارند. در این بازه سنی، کودکان هنوز مرگ را قابل برگشت می‌دانند و در مورد اینکه آرزوها و امیال‌شان موجب مرگ والدین شده ابراز نگرانی می‌کنند و ممکن است چنین جملاتی بگویند: «تقصیر من است. من عصبانی بودم و از خدا خواستم که او بمیرد.»
معنای ترس از مرگ والدین در کودکان 8-12 ساله
- کودکان دبستانی هنوز به‌صورت عینی و ملموس فکر می‌کنند، اما ایده‌های انتزاعی مانند مرگ و مصیبت برای‌شان تا حدودی قابل فهم است.
- اکثر آن‌ها روابط دوستانه صمیمی خارج از خانواده و فامیل را شروع می‌کنند.
- دائمی بودن مرگ را درک می‌کنند و تفکر درباره اثرات بلندمدت ازدستدادن عزیزان را شروع کرده‌اند.
- برخی ها به جزئیاتی مانند پوسیدن جسد و تاریکی و تنهایی قبرستان فکر می‌کنند.
- احساس گناه و پشیمانی، به نگرانی‌هایی در مورد اینکه افکار آن ها باعث مرگ اطرافیان شده است، دامن می‌زند.
- آن‌ها چنین احساساتی را تجربه می‌کنند: «اگر تکالیفم را به‌درستی انجام می‌دادم، مادرم نمی‌مرد» یا «فکر می‌کنم تقصیر من بود، زیرا من نسبت به پدرم بدجنس بودم.»
معنای ترس از مرگ والدین در کودکان 13-18 ساله
- از لحاظ شناختی مفاهیم انتزاعی زندگی و مرگ را درک و پردازش می‌کنند.
- خود را به‌عنوان فردی کاملا جدای از خانواده و والدین می بینند و با جست‌وجوی هویت دست به گریبان هستند.
- آن‌ها روی دوستان و افراد مهم خارج از خانه نیز برای حمایت و پشتیبانی حساب باز می‌کنند.
- نوجوانان در حالی که مرگ همیشگی را می‌فهمند، احتمالا افکار خیالی ناگفته‌ای در مورد عمر طولانی و غلبه بر مرگ داشته باشند.
نشانه های ترس از دست دادن والدین در کودکان سنین مختلف
کودکان سنین مختلف تا حدودی در واکنش به مرگ و ترس از دست دادن والدین رفتارها و افکار مختلفی را تجربه می‌کنند. به همین دلیل، نشانه های این ترس را به‌صورت جداگانه بررسی می‌کنیم.
نشانه های ترس از دست دادن والدین در کودکان 2-4 ساله
- اضطراب فراگیر و افزایش اضطراب جدایی
- گریه
- انکار
- بی‌تحرکی و کناره گیری
- خواب نامنظم و ترس از خوابیدن
- چسبندگی به والدین و بهانه گیری
- تحریک پذیری
- کج خلقی
- پرسش سوالات تکراری در مورد مرگ
- برگشت به رفتارهای مراحل قبلی کودکی مانند انگشت مکیدن
نشانه های ترس از دست دادن والدین در کودکان 5-8 ساله
- خواب آشفته و تغییر در عادات خوردن
- سوالات تکراری مانند «چگونه‌این اتفاق افتاد»؟
- نگرانی درباره امنیت و رها شدن
- رفتار کردن به گونه‌ای که انگار اتفاقی نیفتاده
- کابوس‌های شبانه
- برگشت به رفتارهای مراحل قبلی مانند ناتوانی در بستن بند کفش و خیس کردن جای خواب
- شکایات فیزیکی مانند معده درد و سردرد
- عملکرد تحصیلی ضعیف
- مشکل با همسالان
نشانه های ترس از دست دادن والدین در کودکان 8-12 ساله
- افزایش پرخاشگری و رفتارهای تکانشی
- اضطراب و نگرانی برای امنیت خود و دیگران (دنیا جای امنی نیست)
- نگرانی در مورد اتفاقات خطرناک در آینده
- مشکل در تمرکز
- کابوس شبانه و افکار مزاحم
- شکایات فیزیکی مانند معده درد، سردرد و بدن‌درد
- استفاده از بازی و صحبت برای بازآفرینی رویداد
- سوالات مفصل در مورد مرگ و مردن
- تجربه دامنه وسیعی از احساسات مانند غم، خشم، احساس گناه و نگرانی
- گوش به زنگی و حساسیت به نور، صدا و تغییرات
- کناره گیری از موقعیت‌های اجتماعی
نشانه های ترس از دست دادن والدین در کودکان 13-18 ساله
- دوری از اعضای خانواده و تمرکز بر ارتباط با همسالان
- ریسک پذیری زیاد: مصرف مواد و الکل، رفتارهای خطرناک، رانندگی پرسرعت
- کاهش تمرکز
- مشکلات تحصیلی
- ابتلا به بی‌اشتهایی یا پرخوری
- پیش بینی ناپذیری و واکنش‌های هیجانی شدید مانند خشم، ناراحتی، احساس گناه و اضطراب
- اضطراب در مورد بحث‌های مرتبط با مرگ یا والدین
- نگرانی درباره امنیت خود و دیگران
- سردرگمی در مورد نقش‌شان در خانواده
- تلاش افراطی برای مراقبت از خواهر و برادرهای کوچک‌تر و سایر اعضای خانواده
- افکار خودکشی و آسیب به خود
- گوش به زنگی و حساسیت به نور، صدا و تغییرات
دلایل فوبیا از دست دادن عزیزان در کودکان
دامنه وسیعی از موضوعات باعث بروز فوبیای از دست دادن عزیزان می‌شود. موارد زیر جزو مهم‌ترین آن‌ها هستند:
- دیدن مرگ حیوانات به‌خصوص مرگ حیوان خانگی موردعلاقه کودک
- طلاق یا مشاجرات شدید خانوادگی
- قطع ارتباط دائمی با دوستی عزیز
- مهاجرت و تغییر مداوم شرایط زندگی
- بیماری خود یا افراد نزدیک
- مرگ فردی عزیز
پیامدهای ترس کودک از مرگ والدین
اگر دلیل ترس کودک، مرگ والدین و به‌خصوص مادر باشد پیامدهای شدیدی در پی خواهد داشت. بر اساس تحقیقات، فوت یکی از اعضای خانواده یا فردی عزیز تا قبل از 12 سالگی، احتمال بروز افسردگی را به‌شدت افزایش می‌دهد. به دلیل استرس شدیدی که این ترس به کودک وارد میکند، سطح کورتیزول در بدن بالا می‌رود و احتمال بروز اختلالات اضطرابی و اختلال استرس ناشی از تروما را افزایش می‌دهد. احتمال خودکشی افرادی که در کودکی یکی از والدین خود را از دست داده‌اند نسبت به جمعیت عادی بالاتر است. آن‌ها برای غلبه بر ترس از مرگ والدین، نیاز مبرمی به کمک بزرگسالان و متخصصان دارند.
راهکارهایی برای غلبه بر ترس از مرگ والدین در کودکان سنین مختلف
درک صحیح نگرانی‌های این کودکان اهمیت زیادی دارد و مطالعه منابع موجود در مقاله معرفی ۲۱ کتاب فرزندپروری در این زمینه به شما کمک خواهد کرد. اگر شدت ترس زیاد است، حتما با یک روانشناس بالینی در این زمینه مشورت کنید و از راهکارهایی مانند خانواده درمانی برای کمک به آن‌ها استفاده کنید. نکات زیر نیز در آرامش‌دادن به کودک موثرند:
درمان ترس از مرگ در کودکان 2-4 ساله
- به آن‌ها تضمین بدهید که بزرگسالان و مراقبان از آن‌ها حمایت می‌کنند.
- آرامش جسمانی مانند خواب و آسایش کودک را فراهم کنید.
- برای بازگرداندن امنیت، برنامه روزانه و منظم تدارک ببینید.
- تبیینی کوتاه و صادقانه از مرگ به او ارائه دهید:« مامان مرد، بدنش از کار افتاد». از کلمات مردن و مرگ استفاده کنید. از تعبیرهایی مانند رفته یا گمشده خودداری کنید.
- واقعیت جسمانی مرگ را به کودک توضیح دهید.
- صادقانه به سوالات پاسخ دهید.
- شرایط بازی و تفریح کودک را فراهم کنید.
- دایره واژگان هیجانی کودک را تقویت کنید تا به‌راحتی احساساتی مانند ترس و نگرانی از مرگ را بیان کنند.
درمان ترس از مرگ در کودکان 5-8 ساله
- خیال‌پردازی‌های کودک را با دادن اطلاعات واقعی اصلاح کنید.
- برای سوالات تکراری کودک در مورد مرگ آماده باشید.
- با استفاده از کلمات عینی و ملموس، مرگ را به کودک توضیح دهید: «قلب پدر ایستاد و دکترها هر کاری کردند دوباره کار نیافتاد.»
- احساسات کودک در مورد ترس از مرگ والدین را طبیعی جلوه دهید و از مسئولیت پذیری آن‌ها قدردانی کنید.
- در مورد واکنش‌های هیجانی شدید کودک مانند غم و خشم به او بازخورد بدهید و ابراز احساسات را تشویق کنید. مثلا بگویید: «طبیعی است که خیلی ناراحت باشی، من تو را کاملا درک می‌کنم».
- روش‌هایی برای تخلیه انرژی کودک و بازی‌های خلاقانه و متناسب با سن فراهم کنید.
- فرصت‌هایی برای کمک به افراد نیازمند فراهم کنید.
درمان ترس از مرگ در کودکان 8-12 ساله
- به‌صورت شفاف و واضح با او در مورد حادثه صحبت کنید. هر چند کودکان در این سن با مفاهیم انتزاعی آشنایی دارند اما از کلمات ملموس مانند «مردن» استفاده کنید و از جملات انتزاعی مانند «رفته پیش مادربزرگ.» اجتناب کنید.
- او را با اعضای فامیل آشنا کنید تا احساس حمایت کند و در مواقع نیاز از آن‌ها کمک بگیرد.
- برای بازگرداندن شرایط به حالت روتین تلاش کنید.
- در ابراز احساسات و مراقبت از خود، الگوی فرزندتان باشید.
- به حرف‌های او گوش کنید و از نصیحت کردن بپرهیزید (مگر اینکه خودشان درخواست کنند).
- نشانه های آسیب زدن به خود یا افکار خودکشی را جدی بگیرید و در مورد شرایط کودک با یک روانشناس بالینی مشورت کنید.
- آموزش مهارت نه گفتن به کودکان را یاد بگیرید.
- ترس‌ها و احساسات کودک را درک کنید و در مورد طبیعی بودن این احساسات در واکنش به مرگ فردی عزیز توضیح دهید.
- در مورد ارتباط واکنش‌های هیجانی شدید خشم و غم با رویداد آسیب زا به کودک توضیح دهید.
- الزامات تحصیلی را کاهش دهید.
- فرصت‌هایی برای ارتباط با جامعه فراهم کنید.
درمان ترس از مرگ در کودکان 13-18 ساله
- حتی اگر نوجوان هیچ گونه نگرانی ابراز نکرد، به او در مورد امنیت و آسایش تضمین بدهید.
- برنامه روزانه را حفظ کنید، از سبک فرزند پروری مقتدرانه استفاده کنید و انتظارات‌تان از کودک را به‌صورت واضح بیان کنید، اما در مواقع لزوم انعطاف پذیر باشید.
- ابراز کلامی هیجانات را تشویق کنید و به نوجوان تضمین دهید که همیشه آماده گوش دادن به حرف‌هایش هستید.
- انتظارات در مورد تمرکز بر روی انجام تکالیف را در صورت لزوم تعدیل کنید.
- به نوجوانان کمک کنید تا با سیستم‌های حمایتی از قبیل فامیل، معلمان و مربیان ارتباط برقرار کنند.
- بحث گروهی را تشویق کنید.
- الزامات تحصیلی را کاهش دهید.
- در صورت بروز رفتارهای خطرناک مانند مصرف مواد مخدر یا افکار خودکشی از متخصصان سلامت روان و روش هایی مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان کمک بگیرید.
سخن پایانی
ترس از دست دادن والدین به دلایل مختلفی مانند فوت یکی از اعضای خانواده بروز میکند. واکنش کودکان نسبت به این رویداد با سن آن‌ها ارتباط نزدیکی دارد، زیرا درک‌شان از مفهوم مرگ با افزایش سن تغییر میکند. نحوه رفتار بزرگسالان با ترس کودکان باید کاملا صادقانه و قابل فهم باشد. امنیت روانی این کودکان در اولویت است، زیرا استرس شدیدی را تجربه می‌کنند. نگرانی‌های کودک را جدی بگیرید، به سوالات‌شان در مورد فرآیند مرگ و مردن پاسخ دهید و در صورت نیاز از روان‌شناسان بالینی و متخصصان سلامت روان کمک بگیرید.
سوالات متداول
- راهکارهای مقابله با ترس مرگ والدین در کودکان چیست؟
اول از همه چیز به کودک تضمین بدهید که از او مراقبت و حمایت میکنید. به سوالاتش در مورد مرگ پاسخ دهید و بیان احساسات را تشویق کنید. - علت ترس از دست دادن والدین در کودکان چیست؟
دلایل مختلفی مانند طلاق والدین، بیماری اعضای خانواده و مرگ فردی عزیز در ایجاد این ترس موثر هستند. - نشانه های ترس از دست دادن والدین چیست؟
با توجه به سن کودک، نشانه های مختلفی مانند غمگینی و گوشه گیری، احساس گناه، اضطراب شدید، رفتارهای تکانشی و مشکلات تحصیلی بروز پیدا میکند.
