جناس یکی از مهم‌ترین و زیباترین آرایه های ادبی لفظی‌ست. در این آرایه ما هم با شکل ظاهری کلمات و هم با معنای آنها سر و کار داریم. به این صورت که ابتدا باید شکل ظاهری واژه‌ها را بررسی کنیم و اگر ملاک‌های لازم را داشتند، به سراغ معنایشان برویم. ما در این مقاله با سوال جناس چیست شروع می‌کنیم و سپس با مثال‌های فراوان و متنوع، انواع جناس را توضیح می‌دهیم. در پایان نیز با حل مثال و تمرین سعی می‌کنیم نگاه عمیق‌تر و دقیق‌تری از تشخیص جناس در جمله و شعر بیندازیم.
اگر به یادگیری موضوعات مشابه علاقه دارید پیشنهاد می‌کنیم درباره آرایه کنایه و آرایه تشبیه هم بخوانید.
جناس چیست؟
اگر در شعر یا نثر دو یا چند کلمه در حروف و واج‌ها شبیه یکدیگر اما در معنا متفاوت از یکدیگر باشند، آن دو کلمه با هم جناس دارند. در واقع جناس یعنی:
- «شباهت دو یا چند واژه در حروف و واج‌ها با اختلاف در معنا».
به مثال زیر دقت کنید:
- «بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت»
منظور خیام از گور در مصراع اول «گورخر» و در مصراع دوم «قبر» است، پس این دو با هم جناس دارند. لازم هم نیست که دو کلمه در تمام حروف و واج‌ها با یکدیگر مشترک باشند؛ یعنی اگر اختلافی جزئی بین دو کلمه وجود داشته باشد، باز هم می‌توان از جناس صحبت کرد. برای مثال:
- «مُهر مِهر از درون ما نرود / ای برادر که نقش بر حجرست»
واژه‌های «مُهر» و «مِهر» اگرچه کاملا واجهای یکسانی ندارند، اما جناس دارند. حالا که کمی با جناس و چیستی آن آشنا شدیم، به سراغ انواع جناس و جزئیات آنها می‌رویم.
پیشنهاد می‌کنیم با مطالعه درباره آرایه استعاره دانش زبانی خودتان را افزایش دهید.
انواع جناس
جناسها در کلی‌ترین تقسیم‌بندی به ۲ نوع تقسیم می‌شوند:
- جناس همسان (تام)
- جناس ناهمسان (ناقص)
ما از این دو نوع اصلی جناس شروع می‌کنیم و در طول بحث به انواع جزئی‌تر آن می‌پردازیم.
جناس تام یا همسان
وقتی واژه‌ای دو بار در یک بیت یا عبارت بیاید و هر بار معنایی متفاوت داشته باشد، آن دو واژه با هم جناس تام یا همسان دارند. همسان یا تام از این جهت که در ظاهر همه‌چیزشان شبیه یکدیگر است و تنها تفاوت آنها در معنایشان است. برای مثال اگر واژه شیر در یک بیت دوبار تکرار شود اما یکبار معنای شیر جنگل بدهد و بار دیگر شیر خوراکی، آن دو واژه با هم جناس تام دارند. به نمونه‌های زیر نگاه کنید:
- «خرامان بشد سوی آب روان / چنان چون شده، بازیابد روان»
روان در مصراع نخست به معنای جاری و در مصراع دوم به معنای جان و روح است.
- «برادر که در بند خویش است، نه برادر و نه خویش است»
خویش در جمله اول به معنای خود و در جمله دوم به معنای قوم و خویش است.
- بزد بر بر و سینه اشکبوس
اولین «بر» به معنای روی و دومی به معنای پهلوست.
واژه‌های پرکاربرد جناس تام
اگرچه بی‌نهایت واژه دو یا چند معنایی در زبان فارسی وجود دارد، اما برخی از آنها بیشتر توجه شاعران و نویسندگان ما را جلب کرده‌اند. ما در ادامه به چند مورد از این واژه‌ها پرکاربرد جناس تام در زبان فارسی نگاهی می‌اندازیم.
| واژه | معنا | مثال |
| دوش | ۱. دیشب؛ ۲. شانه؛ ۳. فعل امر از مصدر دوشیدن | ز کوی میکده دوشش (دیشب) به دوش (روی شانه) می‌بردند |
| باد | ۱. حرکت هوا؛ ۲. باشد (بادا) | آتش است این بانگ نای و نیست باد (حرکت هوا) / هر که این آتش ندارد نیست باد (باشد) |
| روان | ۱. روح و جان؛ ۲. جاری، رونده | ساعتی کز سرم آن سرو روان (جاری) باز آمد / راست گویی به تن مرده روان (جان) باز آمد |
| شیرین | ۱. دل‌نشین؛ ۲. معشوق فرهاد؛ ۳. مزه شیرین | شیرین‌تر (دل‌نشین‌تر) از آنی به شکرخنده که گویم / ای خسرو خوبان که تو شیرین (معشوق فرهاد) زمانی |
| کام | ۱. خواسته و آرزو؛ ۲. دهان (سقف دهان) | ز چنگال شیران برآورده ملک / ز کام نهنگان برآورده کام |
| ماه | ۱. ماه آسمان؛ ۲. ماه سال؛ ۳. معشوق | ترا روی زرد و مرا روی زرد / ترا مهر و ماه (زیبایی) و مرا مهر ماه (ماه مهر) |
| دیده | ۱. چشم؛ ۲. فعل از مصدر دیدن | روزی که جمال دلبرم دیده (رویت) شود / از فرق سرم تا تا به قدم دیده (چشم) شود |
| بار | ۱. اجازه ورود؛ ۲. محموله؛ ۳. ثمر | من بار (حمل چیزی) راه هجر کشیدم بدین جهان / او غیر را به بارگه وصل بار (اجازه ورود) داد |
| دم | ۱. لحظه؛ ۲. نفس؛ ۳. فعل امر از مصدر دمیدن | چه زنم چو نای هر دم (لحظه) ز نوای شوق او دم (نفس) |
| دوست | ۱. عزیز؛ ۲. یار و رفیق | گر برود جان ما در طلب وصل دوست (یار) / حیف نباشد که دوست، دوست‌تر (عزیزتر) از جان ماست |
| رود | ۱. رودخانه؛ ۲. فرزند؛ ۳. نوعی ساز | از آن دمی که ز چشمم برفت رود (فرزند) عزیز / کنار دامن من همچو رود (رودخانه) جیحون است |
| سر | ۱. مجاز از قصد؛ ۲. سر؛ ۳. انتها (به سر رسیدن) | ما را سری‌ست (قصد) با تو که گر خلق روزگار / دشمن شوند و سر (عضوی از بدن) برود هم بر آن سریم |
| باقی | ۱. ماندگار؛ ۲. باقی‌مانده | عشق بود باقی (ماندگار) و باقی (باقی‌مانده) فناست |
| نهاد | ۱. سرشت؛ ۲. فعل از مصدر نهادن | عشق شوری در نهاد (سرشت) ما نهاد (گذاشت) |
| داد | ۱. عدل؛ ۲. فریاد؛ ۳. فعل از مصدر دادن | مرا داور دادگر داد (حق)، داد (فعل) |
| بند | ۱. وسیله بستن (طناب)؛ ۲. فعل امر از مصدر بستن | نامه عشق ازل بر پای بند (فعل امر) / تا ابد آن نامه را مگشای بند (وسیله بستن) |
| راست | ۱. دست راست؛ ۲. مستقیم؛ ۳. راستی و درستی | بر او راست (دست راست) خم کرد و چپ کرد راست (مستقیم و صاف) |
جناس ناهمسان یا ناقص
هر گاه دو واژه تنها در یکی از حروف یا آواها با هم اختلاف داشته باشند، جناس ناقص یا ناهمسان داریم. البته این اختلاف باید به صورت یکی از انواع زیر باشد و هر شباهت یا اختلافی را نمی‌توان جناس ناهمسان تلقی کرد:
- جناس حرکتی
- جناس افزایشی
- جناس افزایشی
- جناس قلب
- جناس مرکب
- جناس لفظی
در ادامه هر کدام از انواع جناس ناقص را با مثال توضیح می‌دهیم. حالا که حرف از آوا شد بد نیست سری هم به مطلب لیست کلمات هم آوا بزنید.
جناس حرکتی
دو واژه تنها در مصوت‌های کوتاه (ـَ، ـِ، ـُ) با هم اختلاف دارند. واژه‌های زیر نمونه‌هایی از جناس حرکتی‌اند:
- کَند / کُند
- مُنکِر / مُنکَر
- مَلَک / مَلِک
- مُلک / مِلک
- دِر / دُر
جناس اختلافی
اختلاف دو واژه تنها در یکی از حروف یا یکی از مصوت‌های بلند (آ، او، ای) است. جناس اختلافی انواعی دارد:
- اختلاف در حرف آغازین: «ناز / باز»، «کمند / سمند» و «است / پست»
- اختلاف در یکی از حروف میانی: «آستین / آستان»، «بیزار/ بازار» و «شهید / شنید»
- اختلاف در آخر: «غریب / غریو»، «بار / باز» و «دستار / دستان»
جناس افزایشی
یکی از دو واژه یک حرف بیش از واژه دیگر دارد. جناس افزایش به انواع زیر تقسیم میشود:
- حرف بیشتر آغازین: «کمین / مین»، «شما / ما» و «جمال / مال»
- حرف بیشتر میانی: «مین / میان»، «خاص / خلاص»، «صید / صیاد» و «جان / جهان»
- حرف بیشتر پایانی: «نام / نامی»، «زمین / زمینه» و «زیر / زیرا»
جناس قلب
دو واژه در جابه‌جایی حروف اختلاف دارند:
- «قلب / لقب»
- «زار / راز»
- «وزیر / زیور»
- «بنات / نبات»
- «ارگ / اگر»
جناس مرکب
یک واژه از ترکیب دو یا چند واژه دیگر پدید میآید. جناس مرکب را فقط در جمله یا شعر می‌توان به خوبی درک کرد:
- «دل خلوت خاص دلبر آمد / دلبر ز کرم به دل برآمد»
واژه‌های «دل» و «بر» در انتهای مصراع دوم به صورت دو جزء مستقل به کار رفته‌اند و جناس مرکب ساخته‌اند. این دو واژه با کلمه دلبر که در مصراع اول و دوم آمده است، جناس تشکیل داده‌اند. یک مثال دیگر هم از این نوع جناس زیبا و دل‌نشین ببینیم:
- «دلبران مهر نمایند و وفا نیز کنند / دل بر آن مهر چه بندی که جفا نیز کنند»
«دلبران» در مصراع اول با واژه‌های «دل»، «بر» و «آن» در مصراع دوم جناس مرکب ساخته‌اند.
جناس لفظی
دو واژه از نظر آوایی یکسان، اما از نظر املایی متفاوت‌اند:
- «صبا / سبا»
- «خواستن / خاستن»
- «قالب / غالب»
- «خویش / خیش»
مثال برای جناس
همان‌طور که دیدید، جناس انواع مختلفی دارد. برای اینکه انواع جناس را بهتر درک کنید و به حافظه بلندمدت بسپارید، تمرین و حل مثال بسیار کاربردی‌ست.
مثال اول: تشخیص جناس و نوع آن
در بیت زیر، جناس و نوع آن را مشخص کنید.
«صد هزاران گل و شکفت و بانگ مرغی برنخاست / عندلیبان را چه پیش آمد، هزاران را چه شد؟»
هزاران در بیت اول به‌معنای عدد هزار و در بیت دوم به معنای بلبل‌ها آمده است. با توجه به اینکه یک کلمه عینا اما با دو معنای متفاوت تکرار شده است، پس جناس تام داریم.
مثال دوم: تشخیص جناس مرکب
بیایید یک سوال زیبا و دل‌نشین با جناس دوست‌داشتنی مرکب، طرح و حل کنیم. کدام یک از بیت‌های زیر، جناس مرکب ندارد؟
- هر نفس آواز عشق می‌رسد از چپّ و راست / ما به فلک می‌رویم، عزم تماشا که راست؟
- خوبا، بنا نبود که با ما بدی کنی / خو با غریبه گیری و ترک خودی کنی
- می‌گفت، گرفته حلقه در بر / کامروز منم چو حلقه بر در
- درین حضرت چو مشتاقان نیاز آرند، ناز آرند / که با این درد اگر در بند درمانند، درمانند
- راست در مصراع اول با ترکیب «را» و «است» در مصراع دوم، بازآفرینی شده است، پس جناس مرکب داریم. خوبا در مصراع اول از ترکیب واژه‌های «خو» و «با» در مصراع دوم ساخته شده است. درمانند نیز یکبار از ترکیب «درمان» و «اند» و بار دیگر از ترکیب «در» و «مانند (می‌مانند)» تشکیل شده است. تنها در گزینه ۳ است که جناس مرکب نداریم.
مثال سوم: تشخیص جناس ناهمسان
در کدام بیت جناس‌های ناهمسان بیشتری وجود دارد؟
- دیده سیر است مرا، جان دلیر است مرا / زهره شیر است مرا، زهره تابنده شدم
- همه را کار شراب است و مرا کار خراب / همه را باده به دست است و مرا باد به دست
- زاغی از آن‌جا که فراغی گزید / رخت خود از باغ به راغی کشید
- بر قدم او قدمی می‌کشید / وز قلم او رقمی می‌کشید
در بیت اول، «سیر» و «شیر» دارای جناس اختلافی و «زَهره» و «زُهره» دارای جناس حرکتی‌اند (دو جناس). در گزینه دوم میان «شراب – خراب» جناس اختلافی، میان «باد – باده» جناس افزایشی و میان «دست – است»، جناس اختلافی وجود دارد (سه جناس). در بیت سوم، چهار واژه نزدیک به هم (زاغ، راغ، فراغ و باغ) داریم که در آن «زاغ – راغ و باغ» با یکدیگر و «راغ –فراغ» هم با یکدیگر جناس دارند (چهار جناس). در گزینه چهارم نیز تنها بین «قدم – قلم» جناس اختلافی وجود دارد (یک جناس).
سخن پایانی
وقتی در یک بیت یا عبارت دو کلمه با ظاهری یکسان اما معنایی متفاوت بیایند، جناس شکل می‌گیرد. جناسها انواع متفاوتی دارند و از جناس تام (همسان) تا جناس ناقص (ناهمسان) متغیرند. با این وجود همه آنها جناس‌‌اند و به زیبایی کلام می‌افزایند. مثلا شاید فرض کنید که زیباترین نوع جناس، جناس تام باشد اما همان‌طور که دیدیم، جناس مرکب حس دل‌نشین‌تری به مخاطب منتقل می‌کند. بهترین راه برای تشخیص جناس، یادگیری انواع آن و سپس تمرین و حل مثال است. ما در اینجا سعی کردیم همین راه را در پیش بگیریم و با تعریف جناس و مثال‌های متنوع، به یادگیری بهتر شما از جناس و انواع آن کمک کنیم.
سوالات متداول
- آرایه جناس چیست؟
وقتی در یک بیت یا عبارت دو یا چند واژه یکسان با معنایی متفاوت بیایند، جناس پدید میآید. به عنوان مثال وقتی واژه شیر در یک عبارت یا بیت در دو معنای شیر جنگل و شیر خوراکی بیاید، از آرایه جناس استفاده شده است. - انواع جناس چه هستند؟
جناسها را بر اساس میزان شباهت حروف و واجهای دو واژه با یکدیگر به جناس تام و جناس ناقص تقسیم میکنند. جناس ناقص نیز به انواع جناس حرکتی، اختلافی، افزایشی، قلب، مرکب و لفظی تقسیم میشود که همه آنها را در متن مقاله با مثال توضیح دادهایم. - تشخیص جناس چگونه است؟
برای تشخیص جناس ابتدا باید واژههایی را که در حروف و مصوتها یکساناند، پیدا کنیم و سپس معنای آنها را بررسی کنیم. اگر معنای مشابه داشتند که آرایه تکرار استفاده شده است، اما اگر معنایشان متفاوت بود، آرایه جناس داریم.
