گاهی پیداکردن نهاد و گزاره در جمله آسان و گاهی سخت است. خصوصا نهاد که گاهی پشت دیگر کلمات پنهان میشود و خواننده را فریب می‌دهد. برای تشخیص درست نهاد و گزاره تنها یک‌راه قطعی و نهایی به‌نام آگاهی عمیق و دقیق از چیستی این ۲جزء اصلی جمله وجود دارد. ما در این مقاله ابتدا نهاد و گزاره و جایگاه‌شان در جمله را توضیح میدهیم، سپس نکات نگارشی و زبان‌شناختی آن‌ها را بررسی می‌کنیم و در انتها بااستفاده از مثال‌های فراوان و متنوع، به نحوه‌ی تشخیصشان در جمله می‌پردازیم.
نهاد و گزاره؛ ۲ جزء اصلی جمله
جمله‌های معنادار از 2جزء نهاد و گزاره ساخته می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، کلمات «علی» و «رفتن» به‌تنهایی بی‌معنا هستند، اما وقتی با یکدیگر ترکیب می‌شوند، جمله‌ی معنادارِ «علی رفت» را می‌سازند. در دوران ابتدایی و خصوصا در پایه‌های پنجم و ششم، دانش‌آموزان دربارهی ارکان اصلی جمله مانند نهاد و گزاره یاد می‌گیرند. اما این دو مفهوم دقیقا چه هستند؟ ما در ادامه، این 2هسته‌ی اصلی جمله را می‌شکافیم و با ظرافت و دقت کامل، آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
نهاد و گزاره چیست؟
همه‌ی جمله‌ها دربارهی کسی یا چیزی اطلاعاتی ارائه میدهند. آن کس یا چیز، نهاد جمله است.
- جمله‌ی «علی رفت»، دربارهی رفتنِ علی صحبت می‌کند. پس «علی» در این جمله نهاد است.
گزاره‌ها دربارهی عمل یا حالت نهاد صحبت می‌کنند. آن‌ها دربارهی اتفاقی که برای شخصی یا چیزی افتاده، درحال افتادن است یا خواهد افتاد، اطلاعاتی به ما ارائه میدهند. علی در جمله‌ی قبل، عملِ رفتن را انجام داد. پس «رفتن» در جمله‌ی قبل گزاره است.
هرکدام از 2 رکن اصلی جمله برای خودشان ویژگی‌ها و انواعی دارند که در ادامه توضیحی اجمالی درباره‌شان میدهیم.
نهاد چیست؟
نهاد معمولا در اول جمله میآید و از یک اسم یا گروه اسمی تشکیل میشود. در بقیه‌ی جمله قرار است فعل یا حالتی به نهاد نسبت داده شود. در زبان فارسی، نهاد انواع مختلفی دارد:
نهاد؛ پذیرنده‌ی فعل یا حالت
فاعل و مسندالیه، 2 نوع اصلی نهاد هستند. وقتی نهاد در نقش انجام‌دهنده‌ی کار ظاهر شود، به آن فاعل می‌گوییم و وقتی پذیرنده‌ی حس و حالتی باشد، آن را مسندالیه می‌نامیم. به‌عنوان‌مثال:
- فاعل (انجام‌دهنده‌ی کار): «علی رفت» / علی فاعل است، زیرا کاری انجام داده است.
- مسندالیه (پذیرنده‌ی حالت): «علی خوشحال شد» / علی مسندالیه است، زیرا درحال صحبت از حال‌واحوال او هستیم.
نادر وزین‌پور در کتاب «دستور زبان فارسی» 2 نوع دیگر نهاد را نام می‌برد که در قالب «مصدر فعل» و «اسم مصدر» میآیند:
- «خواستن، توانستن است» / کلمه‌ی «خواستن» در این جمله مصدر فعل است و نقش نهاد را بازی می‌کند.
- «دانش، آموختنی است» واژه‌ی «دانش» در این جمله نهاد و از نوع اسم مصدر است.
نهاد؛ جدا یا پیوسته
گاهی نهاد به‌صورت جدا میآید و گاهی به‌صورت شناسه، به‌پایان فعل می‌چسبد:
- نهاد جدا: «بهار در راه است» / نهادِ جمله «بهار» است که به‌صورت جدا قابل مشاهده و اشاره است.
- نهاد پیوسته: «به خانه‌ی او رفتیم» نهادِ این جمله به‌صورت شناسه‌ی فعل آمده است. از طریق شناسه‌ی «-یم»، متوجه می‌شویم که واژه‌ی «ما» نهاد جمله است: «ما به خانه‌ی او رفتیم».
گزاره چیست؟
بخشی از جمله است که دربارهی نهاد صحبت می‌کند. هر گزاره حداقل شامل یک فعل است و می‌تواند دیگر اطلاعات مربوط به نهاد مانند مفعول، متمم و قید را در خود جای دهد. واژه یا واژگان تشکیل‌دهنده‌ی گزاره، در حال انتقال پیامی دربارهی نهاد به مخاطب هستند. به‌عنوان‌مثال:
- «علی با مادرش برای خرید کفش به بازار رفت.»
در جمله‌ی بالا، تمام کلماتی که دربارهی علی خبری به ما میدهند، گزاره‌ی جمله را تشکیل میدهند. پس عبارتِ «با مادرش برای خرید کفش به بازار رفت»، در جمله‌ی بالا گزاره است.
تفاوت‌های نهاد و گزاره
| نهاد | گزاره |
| دربارهی آن صحبت می‌کنیم. | اطلاعاتی را دربارهی نهاد به ما می‌دهد. |
| کسی یا چیزی است که در جمله به آن اشاره داریم. | فعل یا حالت نهاد را توضیح می‌دهد. |
| از اسم یا گروه اسمی تشکیل میشود. | فعل و دیگر اجزای جمله مانند مفعول را در بر می‌گیرد. |
مثال‌هایی برای یادگیری عمیق‌تر چیستی نهاد و گزاره
حالا که نهاد و گزاره و ویژگی‌های هرکدام را شناختیم، وقتش رسیده که آموخته‌هایمان را با مثال‌های کاربردی ارزیابی کنیم:
| جمله | نهاد | گزاره |
| من ماشین خریدم. | من | ماشین خریدن |
| خانم رحمانی معلم کلاس است. | خانم رحمانی | معلم کلاس است |
| چتر علی قرمز است. | چتر علی | قرمز است |
| شام دیشب ماکارونی بود. | شام دیشب | ماکارونی بود |
| زبان فارسی درس شیرینی است. | زبان فارسی | درس شیرینی است |
| فاطمه اسباب‌بازی‌های قشنگی دارد. | فاطمه | اسباب‌بازی‌های قشنگی دارد |
| او لباس زیبایی پوشیده بود. | او | لباس زیبایی پوشیده بود |
| به خانه برگشتند. | _َند (آن‌ها) | برگشتن به خانه |
| آمدم. | _َم (من) | آمدن |
| آن پسر شبیه پدرش بود. | آن پسر | شبیه پدر بودن |
| فاطمه و زهرا از شنیدن آن خبر خوشحال شدند. | فاطمه و زهرا | خوشحال‌شدن از شنیدن یک خبر |
| تو و او باید به خانه برگردید. | تو و او | اجبار برای برگشتن به خانه |
| مردِ گرسنه بیهوش شد. | مرد گرسنه | بیهوش شدن |
| مادربزرگ من دیروز به خانه‌مان آمد. | مادربزرگ من | دیروز به خانه‌مان آمد |
نهاد و گزاره را چگونه تشخیص دهیم؟
اگر هنوز برای تشخیص و تفکیک نهاد از گزاره مشکل دارید، از قاعده‌های ساده و کاربردی زیر کمک بگیرید:
تشخیص نهاد در جمله
در جواب سوال از «چه کسی؟» یا «چه چیزی؟» در جمله، به نهاد می‌رسید. به‌عنوان‌مثال:
- در جمله‌ی «من ماشین خریدم»، با خودتان بگویید: «چهکسی ماشین خرید؟». جواب آن، من، نهاد است.
- «هوا سرد است». حالا بپرسید: «چهچیزی سرد است؟». جواب این سوال شما را به نهاد جمله، هوا، می‌رساند.
تشخیص گزاره در جمله
بهترین راه برای تشخیص گزاره، یافتن فعل جمله است، زیرا فعل مهمترین بخش گزاره است. قسمتی از جمله که در جواب «چهکاری» و «چگونه» میآید، گزاره‌ی آن جمله است. به‌عنوان‌مثال:
- در جمله‌ی «من ماشین خریدم»، از خودتان بپرسید: «من چهکاری انجام دادم؟». جواب آن، یعنی ماشین‌خریدن، گزاره‌ی جمله است.
- برای رسیدن به گزاره در جمله‌ی «هوا سرد است.»، از خودتان سوال کنید: «هوا چگونه است؟». جواب آن، یعنی سردی، گزاره است.
همخوانی نهاد و گزاره با یکدیگر
نهاد معمولا با فعل که بخش اصلی گزاره است، همخوانی دارد. به‌عنوان‌مثال:
- «ما به خانه‌ی مادربزرگ رفتیم.» / در این جمله، هم از روی شناسه فعل (-یم) می‌توان نهاد را تشخیص داد و هم از روی ما (نهاد) می‌توان فعل را پیدا کرد.
فقط دقت کنید که در برخی مواقع، نهاد و فعل با یکدیگر همخوانی ندارند. مثلا:
- جمع‌بستن فعل برای ادای احترام: «جناب قاضی تشریف آوردند.» / نویسنده برای ادای احترام به قاضی، او را به‌صورت جمع در نظر گرفته است.
- مفرد آوردن اشیای بی‌جان: «کتاب‌ها از روی میز افتاد.» / برای اشیای بی‌جان می‌توان به‌جای فعل جمع، از فعل مفرد استفاده کرد.
چه زمان‌هایی نهاد و گزاره از جمله حذف می‌شوند؟
نهاد و گزاره گاهی طبق الگوی خاصی به‌نام حذف به قرینه، از جمله حذف می‌شوند. منظور از حذف به قرینه این است که واژ‌ه‌ای را در جمله نمی‌آوریم، چون مخاطب خودش آن را از طریق قرینه‌اش درک می‌کند. 2نوع حذف به قرینه داریم که برای درک بهتر نهادوگزاره از هرکدام مثالی می‌زنیم:
حذف نهاد و گزاره به قرینه‌ی لفظی
در حذف به قرینه‌ی لفظی، نویسنده در جای دیگری از متن به واژه یا واژه‌های حذف‌شده اشاره کرده است. به‌عنوان‌مثال:
- « این نکته را گفته بودم.» / شناسه‌ی فعل «_َم»، جای خالی نهاد (من) را در این جمله پر کرده است. پس در اینجا نهاد به قرینه‌ی لفظی حذف شده است.
- «من و علی رفتیم و برگشتیم.» / عبارت قبل از 2جمله تشکیل شده است: 1. «من و علی رفتیم»؛ 2. «من و علی برگشتیم». نهاد جمله‌ی دوم، همان نهاد جمله‌ی اول است که به قرینه‌ی لفظی حذف شده است.
حذف نهاد و گزاره به قرینه‌ی معنوی
وقتی بتوان از روی معنای جمله، واژه حذف‌شده را حدس زد، یعنی آن کلمه به قرینه‌ی معنوی حذف شده است. به‌عنوان‌مثال:
- «چه خبر؟» / به‌دلیل کاربرد رایج و متداول عبارت قبل، فعل جمله (داری) حذف شده است. عبارت قبل به این شکل در ذهن ما می‌نشیند: «چه خبری داری؟»
- «هرچه ساده‌تر، بهتر.» / برداشت ما از این عبارت به‌این‌صورت است: «هرچه ساده‌تر باشد، بهتر است». فعل‌های اسنادی را گاهی می‌توان به قرینه‌ی معنوی از جمله حذف کرد.
حل مثال برای یادگیری بهتر نهاد و گزاره
حالا بیایید باتوجه به آموخته‌هایمان دربارهی نهاد و گزاره، از مثال‌های ساده شروع کنیم و کم‌کم به‌سراغ مثال‌های سخت‌تر برویم:
مثال اول: نهاد و گزاره را در جمله‌ی روبه‌رو مشخص کنید: «او می‌رود.»
طبق قاعده‌ی تشخیص نهاد و گزاره باید به‌شیوه‌ی زیر عمل کنیم:
- چه کسی/چهچیزی؟ | او (نهاد)
پس از پیداکردن نهاد به‌سراغ تشخیص گزاره می‌رویم:
- او چهکاری انجام می‌دهد؟ | می‌رود (گزاره)
مثال دوم: گزاره‌ی جمله‌ی روبه‌رو چیست؟: «او با مادرش به خرید می‌رود.»
صورت سوال فقط گزاره را از ما خواسته است. همان‌طور که می‌دانیم، گزاره از تمام کلماتی تشکیل میشود که خبری دربارهی نهاد میدهند. پس در جمله‌ی بالا باید طبق قاعده‌ی تشخیص گزاره پیش برویم و همه‌ی کلمات تشکیل‌دهنده گزاره را از جمله بیرون بکشیم:
- او چه کاری انجام می‌دهد؟ | با مادرش به خرید می‌رود (گزاره)
نکته: فرقی ندارد یک جمله چقدر طولانی باشد. به‌هرحال، تمام کلمات توصیف‌کننده‌ی نهاد جزو گزاره هستند.
مثال سوم: در جمله‌ی روبه‌رو نهاد را پیدا کنید: «پسرعموی علی امشب مهمان ماست».
این سوال فقط نهاد را خواسته است. پس طبق قاعده‌ی تشخیص نهاد عمل می‌کنیم:
- یک‌بار دیگر جمله را بخوانید و به این سوال پاسخ دهید: چهکسی/چهچیزی؟ | پسرعموی علی (نهاد)
نکته: همان‌طور که گفتیم، نهاد می‌تواند یک‌کلمه یا گروهی از کلمات باشد.
مثال چهارم: در عبارت روبه‌رو چند نهاد و گزاره وجود دارد؟ «دیشب باران بود و امروز آفتابی است.»
در جمله‌ی بالا با ۲خبر روبه‌روییم. وقتی ۲خبر داریم، یعنی حتما ۲نهاد و ۲گزاره وجود دارد. آن‌چه این ۲گزاره را به هم مرتبط کرده، کلمه‌ی واو است.
مثال پنجم: در جمله‌ی روبه‌رو نهاد و گزاره را پیدا کنید: «ناگهان باران شروع به باریدن گرفت».
اگرچه جمله‌ها معمولا با نهاد شروع می‌شوند، اما همیشه هم این‌گونه نیست. برای تشخیص نهاد و گزاره در جمله‌ی بالا باید کمی بیشتر دقت کنید. یک‌بار دیگر جمله را با خودتان بخوانید و سپس به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
- چهکسی/چهچیزی؟ | باران (نهاد)
- باران چهکاری انجام داد؟ | ناگهان شروع به باریدن گرفت (گزاره)
مثال ششم: در شعر روبه‌رو، نهاد را مشخص کنید: «رشته‌ای بر گردنم افکنده دوست».
شاعران برای حفظ وزن و قافیه‌ی شعر، گاهی مثل مصرع بالا سروته جمله را به هم می‌بافند. البته ما بازهم طبق همان قاعده‌ی اصلی پیش می‌رویم:
- چهکسی/چهچیزی؟ | دوست (نهاد)
همان‌طور که می‌بینید، نهاد در اینجا در پایان جمله آمده است.
مثال هفتم: در جمله‌ی سوالی روبه‌رو نهاد چیست؟: «برای موفقیت کدام راه آسان‌تر است؟».
جمله‌های سوالی هم نهاد دارند:
- چهچیزی/چهکسی؟ | کدام راه (نهاد)
سخن پایانی
همه‌ی جمله‌های فارسی دارای ۲جزء اصلی به‌نام‌های نهاد و گزاره‌اند. نهاد معمولا در آغاز جمله میآید و شخصی یا چیزی است که دربارهی آن صحبت میشود. واژه یا واژگانی که دربارهی نهاد توضیح میدهند، گزاره‌ی جمله را شکل میدهند و معمولا با فعل به پایان می‌رسند. بهترین راه تفکیک و تشخیص نهاد از گزاره، پرسیدن سوال است. برای پیداکردن نهاد از جمله‌های پرسشی مانند «چهکسی؟»، «چهچیزی؟» و «چه‌زمانی؟» استفاده می‌کنیم. تشخیص گزاره با پرسیدن دربارهی اینکه چهکاری انجام شده یا شرایط چه تغییری کرده، ممکن است. به‌هرحال و با همه‌ی این تدابیر بازهم تشخیص آن‌ها در برخی جملات سخت است و به تمرین و تکرار نیاز دارد. پس به جمله‌های ساده بسنده نکنید و به هر جمله‌ای که برخوردید، برای یافتن نهاد و گزاره‌اش تلاش کنید.
سوالات متداول
۱) نهاد چیست؟
بخشی از جمله است که دربارهی آن اطلاعاتی ارائه میدهیم یا از آن سوالی میپرسیم. نهاد معمولا در ابتدای جمله میآید و در نقش فاعل یا مسندالیه ظاهر میشود.
۲) گزاره چیست؟
تمام کلماتی که درحال زمینهسازی برای رساندن اطلاعاتی دربارهی نهاد هستند، گزاره جمله را تشکیل میدهند. فعلها مهمترین بخش گزاره هستند و معمولا در انتهای جمله میآیند.
۳) برای تشخیص نهاد و گزاره چه کنیم؟
نهاد قسمتی از جمله است که در جواب سوالاتی مانند «چهکسی؟» و «چهچیزی؟» میآید. برای تشخیص گزاره باید بفهمیم که نهاد چهکاری انجام داده یا در چه شرایط و حالتی قرار دارد.
