یکی از عوامل مهم در پیشبرد هر جامعه تحول نظام آموزشی به سمت تربیت دانشآموزان متفکر و خلاق است. به همین جهت بسیاری از معلمان و مدارس در جهت تولید برنامه‌های درسی جدید تلاش می‌کنند و به دنبال اجرای روش‌های متفاوت آموزش هستند. در روش‌های سنتی یادگیری دانشآموزان به صورت منفعلانه است و مشارکتی در آموزش ندارند. روش‌های یادگیری مختلفی برای جبران این کمبود در ابداع شده‌اند که یک نمونه از آنها یادگیری اکتشافی است. در این مطلب اصول این روش، تفاوت‌های آن با روش سنتی و اثرات آن را بررسی کرده‌ایم.
یادگیری اکتشافی چیست؟
در این روش به جای اینکه همه مطالب به افراد دیکته شود، فعالیت‌های مختلفی مانند درک شهودی، خیال‌پردازی، تفکر خلاق و انجام آزمایش عملی به دانشآموزان کمک می‌کنند تا با استفاده از تجربه کردن، دانش را بیاموزند. در این روش به جای اینکه دانشآموزان به دنبال یادگیری گفته‌ها و نوشته‌ها باشند، از طریق کنجکاوی، جستجوگری، طرح سوال و رسیدن به پاسخ به دنبال یادگیری فعالانه هستند. در واقع خود دانشآموز بیشترین نقش را در فرآیند یادگیری ایفا میکند. این روش برای اولین بار توسط روانشناسی به نام جروم برونز در دهه ۶۰ میلادی مطرح شد و نظریه یادگیری اکتشافی نام گرفت که یادگیری بر اساس کار عملی، محور اصلی آن بود.
یکی از دغدغه‌های مهم در امر آموزش نحوه ارزشیابی است، در مقاله مجزایی با عنوان ارزشیابی کیفی توصیفی راجع به آن صحبت کرده‌ایم.
اصول یادگیری اکتشافی
این روش مراحل و فرایندی دارد که باید برای طی شدن مراحل آموزش و یادگیری طی شود.
حل مسئله
در ابتدا سوالی برای دانش‌اموزان مطرح میشود تا طرح اولیه در ذهن آنها نقش ببندد. دانشآموز برای حل این مسئله طرح تئوری‌های مختلف را آغاز میکند. دانشآموزان طی این مرحله یاد میگیرند چطور برای حل مشکلات و رسیدن به جواب، به دنبال راه‌های مختلف باشند و مهارتهای حل مسئله در آنها تقویت میشود.
هدایت
در این قدم، معلمان فقط دانشآموز را همراهی می‌کنند و به نوعی بر طی مسیر یادگیری نظارت دارند. اما دانشآموز به تنهایی یا با همکاری تیم و طی کار گروهی، یادگیری اکتشافی خود را جلو می‌برد. فضای بازی که در این مرحله برای دانشآموزان فراهم میشود علاوه بر کاهش استرس، باعث ایجاد آزادی عمل و تقویت قدرت تمرکز و تخیل آنها میشود.
ادغام و ترکیب
در این مرحله دانشآموزان باید از دانش تئوری و چیزهایی که از قبل می‌دانند، برای تحلیل و تفسیر داده‌های جدید استفاده کنند. معلمان در این مرحله ترکیب یافته‌های جدید و دانش قبلی را با هدف رسیدن به پاسخ به دانشآموزان یاد می‌دهند.
تحلیل و تفسیر اطلاعات
آموزش سنتی محتوا محور است یعنی روی حفظ کردن اطلاعات و داده‌ها تأکید دارد اما در یادگیری اکتشافی فرایند مهمتر است. طی این قدم از یادیگیر اکتشافی شهود، قدرت تحیلی و آنالیز داده‌ها در دانشآموزان تقویت میشود.
بازخورد شکست
پژوهش‌ها و تحقیقات علمی لزوما به جواب مثبت نمی‌رسند و حتی ممکن است به هیچ جوابی نرسند. اما خود این روند، منجر به اکتشاف راه‌هایی میشود که نباید از آنها استفاده کرد. در این قدم دانشآموزان در ابتدا یاد میگیرند که شکست بخشی از کار علمی است و چگونه از اشتباهات خودشان به نفع رسیدن به نتیجه استفاده کنند. در واقع یادگیری اکتشافی صرفا بر روی رشیدن به پاسخ و راه حل تمرکز و تاکید ندارد بلکه مسیری که فرد طی میکند مهم است.
مزایای یادگیری اکتشافی
- افزایش توانایی همکاری و کار گروهی
- به دست آوردن اعتماد به نفس
- تقویت توانایی حل مسئله و تفکر خلاق
- تقویت حس کنجکاوی
- کمک به افزیش انگیزه برای یادگیری
- به خاطر سپردن بهتر مطالب
- کمک به طی شدن مراحل رشد
- درگیر شدن کودکان با محیط زندگی
- کمک به فرایند یادگیری از طریق لمس
- تقویت استقلال
- قابلیت هماهنگی روند آموزش با سرعت یادگیری فرد
- افزایش توانایی ذهنی و یادگیری بهتر در تمام دروس
- مناسب برای آموزش به کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری و دیرآموزان
اگر درباره اختلال یادگیری به دنبال راه حل هستید علاوه بر روش یادگیری اکتشافی، در مطلب درمان اختلالات یادگیری راه‌های بهبود توضیح داده شده‌اند.
معایب یادگیری اکتشافی
همه نظریه‌ها و روش‌های یادگیری در کنار مزایا و فواید خود، ممکن است نقاط ضعف و کمبودهایی داشته باشند که باید به مرور آنها را شناسایی و رفع کرد. از نقاط ضعف و مشکلات این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نیاز به آموزش تخصصی به معلمان که وقت‌گیر و هزینه‌بر است.
- نمی‌تواند رکن اصلی آموزش همه دروس باشد.
- ممکن است منجر به کاهش توجه دانشآموزان به یادگیری مهارتها و مسائل تئوریک شود.
- نیاز به چهارچوب‌های مشخص و دقیق دارد، در غیر این صورت ممکن است باعث سردرگمی دانشآموزان شود.
- کمبود برخی امکانات آموزشی به شیوه اکتشافی و نبود آزمایشگاه‌ها مانع از اجرای کامل این طرح در برخی از مدارس است.
- برای برخی از دروس که حالت انتزاعی بیشتری دارند مانند ریاضیات، تاکید بر احساس و ادراک کاربرد کمتری دارد.
روش های تدریس یادگیری اکتشافی
برای اینکه تدریس اکتشافی با موفقیت اجرایی شود، معلمان باید آموزش‌های لازم را بگذرانند و بتوانند با انعطاف‌پذیری بالا از این روش استفاده کنند. گذراندن دوره‌های روانشناسی و کسب دانش درباره مراحل رشد و توسعه مهارتها، کمک میکند که از روش‌های بهتری برای تعامل با دانشآموزان استفاده کنند. اگر تصمیم دارید یادگیری اکتشافی را به کار بگیرید، می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید.
انجام مصاحبه و تحقیق میدانی
از دانشآموزان بخواهید درباره موضوع تعیین شده با دیگران صحبت کنند. شنیدن و پرس و جو کردن یک مهارت مهم در مسیر اکتشاف و رسیدن به جواب سوالات است. در انتهای دانشآموز می‌تواند متن سوالات و جواب‌ها را بنویسد و نتیجه‌گیری کند که یک تمرین خوب برای تقویت قدرت استدلال و تفسیر اطلاعات نیز هست.
پروژه های داده محور
یکی از اهداف یادگیری اکتشافی این است که دانشآموز بتواند مسیر یادگیری را به تنهایی و با استفاده از منابع موجود طی کند. یکی از تمرین‌های خوب برای این موضوع، آنالیز کردن داده‌ها و اطلاعات خامی است که در اختیار دانشآموزان می‌گذارید. بک موضوع برای هر فرد مشخص کنید، به او اطلاعات اولیه و داده‌های لازم را بدهید و بخواهید با دسته‌بندی کردن نتایج، تفسیر و تحلیل آنها، نظریات خود را ارائه بدهد.
کار عملی در آزمایشگاه مجازی
برای مدارسی که امکانات کافی ندارند، می‌توان از آزمایشگاه‌های مجازی یا برنامه‌های شبیه‌ساز استفاده کرد که برخی از آنها آنلاین و رایگان هستند. در محیط این نرم‌افزارها دانشآموز می‌تواند به صورت مجازی روند یک جراحی یا آزمایش را انجام بدهد و تا حدی تجربه عملی کسب کند.
بررسی اشتباهات
رسیدن به پاسخ غلط یا نرسیدن به جواب برای روش یادگیری اکتشافی نقطه ضعف محسوب نمی‌شود. بلکه فرصت خوبی برای بررسی علل خطا، دریافت بازخورد، تحمل شکست، عدم ترس از شکست و اصلاح اشتباهات است. بنابراین پس از اینکه هر کار پژوهشی به اتمام می‌رسد حتی اگر مجر به نتیجه غلط شده است تمام نقاط قوت و ضعف کار، مواردی که باعث نتیجه اشتباه شده‌اند و چگونگی رفع و بهبود آنها را بررسی کنید.
جستار گروهی
در روش جستار گروهی یا بحث گروهی، دانشآموزان به گروه‌های کوچک ۳ تا ۶ نفره تقسیم می‌شوند و هریک از مهارتهای منحصر به فرد خود برای طی کردن مسیر اکتشاف استفاده می‌کنند. مهارتهای مختلفی طی کار گروهی تقویت می‌شوند و در عین حال دانشآموز می‌تواند خود را با سایرین مقایسه کند. تحمل شنیدن نظرات مختلف، توانایی هماهنگ شدن با تیم، انجام کار گروهی و فرصت اظهار نظر کردن همگی باعث افزایش بازده این روش نسبت به کار گروهی هستند. برخی از دانشآموزان ممکن است در کار فردی بهتر عمل کنند و این روش یکی از راه‌های تقویت مهارتهای گروهی یا حداقل رسیدن به یک خودشناسی برای این دسته است.
روش طرح پرسش
دانشآموز یک مسئله دارد که به دنبال حل آن است اما در این مسیر پرسیدن سوالات صحیح و ایجاد یک مسیر صحیح اهمیت بالایی دارد. این روش با هدایت اندک معلم همراه است به این صورت که با پرسیدن سوالات جزئی، اشاره به مسائل یا موقعیت‌های مبهم، دانشآموز را به سمت و سوی درست پیش می‌برد. پرسش‌ها نباید از حفظیات باشند بلکه باید به طرح یک موضوع در ذهن دانش‌اموز کمک کند. یکی از فواید این روش این است که دانشآموز یاد می‌گیرد چگونه از زمان طرح سول با پرسش به پاسخ برسد.
تلفیق روش ها با توجه به تفاوت های فردی
در روند یادگیری به تفاوت دروس مختلف، سن دانشآموزان و تفاوت‌های فردی آنها توجه داشته باشید و با توجه به این موارد ترکیبی از روش‌های ذکر شده را به کار بگیرید که نتیجه بهتری ایجاد کرده‌اند. برای زمینه‌سازی مناسب، محیط آموزشی باید دور از اضطراب و تنش باشد و متناسب با قدرت یادگیری دانشآموزان پیش بروید. در غیر این صورت عملا با سیستم آموزش سنتی عمل کرده‌اید. معمولا دانشآموزان مقطع دبستان صبر و حوصله کمتری برای آموزش اکتشافی دارند اما در سن نوجوانی و بلوغ آموزش از مسیر اکتشاف هیجان و انگیزه بالایی برایشان ایجاد می‌کنند. توصیه می‌کنیم مطلب بلوغ چیست را هم مطالعه کنید.
روش یادگیری اکتشافی هدایت شده
اساس این روش مانند یادگیری اکتشافی است اما با این تفاوت که نقش هدایت و آموزش معلم در این روش بیشتر میشود. معلم در مراحل مختلف مانند طرح مسئله، طراحی آزمایش، ارزیابی و تفسیر اطلاعات و نتیجه‌گیری به دانشآموز کمک میکند و علت نام‌گذاری آن با پسوند هدایت شده نیز همین است. هدایت‌گری معلم می‌تواند بر اساس نقاط ضعف و قوت دانش‌اموزان و توانمندی‌های آنها کم و زیاد یا مستقیم و غیر مستقیم باشد. در اینجا معلم فقط سرنخ‌هایی به دانشآموز می‌دهد تا او را به مسیر درست برای رسیدن به جواب هدایت کند و هیچ جواب یا راه حلی را در اختیار دانشآموز قرار نمیدهد. پیشنهاد می‌کنیم درباره یکی از موضوعات مهم این سال‌ها، اینکه هوش مصنوعی جایگزین معلمان می شود؟ نیز مطالعه کنید.
سخن پایانی
روش یادگیری اکتشافی محبوبیت زیادی بین روانشناسان حوزه رشد و تربیت دارد و به دلیل مزایای فراوان، مورد توجه بسیاری از فعالان سیستم آموزش است. از مزیت‌های مهم این روش می‌توان به پرورش خلاقیت، مسئولیت‌پذیری، افزایش انگیزه، کاهش استرس و استفاده موثر از مهارتهای آموزش داده شده برای رسیدن به پاسخ سوالات جدید اشاره کرد. اما همانطور که در این مطلب اشاره کردیم، علاوه بر فواید متعدد این روش، به دلیل نیاز به آموزش و امکانات، ممکن است همه مدارس و معلمان قادر به استفاده از این روش نباشند. در عین حال اگر این شیوه یادگیری به درستی اجرا نشود، احتمالا ضررهای آن بیشتر از سودش خواهد بود و باعث افت درسی و سردرگمی دانشآموزان میشود. توصیه می‌کنیم اگر علاقه‌مند به یادگیری روش‌های تربیتی و آموزشی هستید دو مطلب روش تدریس ابتدایی و معرفی کتاب فرزند پروری را هم مطالعه کنید.
سوالات متداول
- روش آموزش و تدریس اکتشافی چیست؟
در این روش معلم به صورت مستقیم به تدریس مطالب آماده و حفظیات نمیپردازد و به دنبال رسیدن به پاسخ صحیح یا موضوعهای درسی را به دانشآموز نمیدهد بلکه موقعیتهایی را ایجاد میکند که او خود به کشف و تولید بپردازد. - یادگیری اکتشافی چه مزایایی دارد؟
یادگیری اکتشافی، فنون کشف و خلاقیتورزی را به دانش آموزان میآموزد و آنها را خالق، کاوشگر و متفکر بار میآورد. تواناییهای فکری دانشآموزان را پرورش داده و سبب افزایش مهارتهای ذهنی آنها میشود. - تفاوت روش یادگیری نمایشی و اکتشافی چیست؟
در روش نمایشی، مطالب درسی به صورت آماده و به صورت شفاهی یا با استفاده از کتاب و کامپیوتر در اختیار دانشآموزان قرار میگیرند. اما در روش یادگیری اکتشافی دانشآموزان طی یک فرآیند پویا به دانش میرسند. هدف از روش تدریس نمایشی، انتقال معلومات و مهارتها است در حالی که روش تدریس اکتشافی، اهدافی مانند پرورش تفکر و خلاقیت دارد.
