جملهها بزرگترین ساختار نظام‌مند زبان فارسی هستند که با ترکیب واژهها ساخته میشوند. هر کدام از این واژهها یکی از اجزای جمله به حساب می‌آیند و نقش دستوری خاصی برعهده دارند. برای شناسایی این اجزا و درک درست معنای جملهها، ابتدا باید با تعریف جمله و انواع آن آشنا شویم. پس بیایید از سوال «جمله چیست؟» شروع کنیم و سپس به بررسی انواع جمله بپردازیم. پیشنهاد میکنیم مطلب جمله سازی کلاس اول را هم بخوانید.
جمله چیست؟
وقتی واژهها با نظمی خاص کنار هم قرار بگیرند و پیامی مشخص را به مخاطبان خود منتقل کنند، ترکیب آن واژهها را جمله می‌نامیم. در واقع، جمله مجموعه‌ای از واژه‌هاست که از اندیشه‌ها، هیجانات و خواسته‌های درونی ما یا خبرهای بیرونی جهان خارج حکایت دارد. هدف از بیان جمله، برقراری ارتباط و نسبت بین ۲ موضوع است؛ مثلا وقتی می‌گوییم:
- «علی رفت»، عمل رفتن را به علی نسبت داده‌ایم.
جمله بالا از ۲ کلمه تشکیل شده است. همه جملهها همین‌گونه‌اند و از مجموعه‌ای کلمه ساخته شده‌اند. در زبان فارسی ۷ نوع کلمه وجود دارد. برای اینکه کمی بیشتر درباره جمله و چیستی آن تامل کنیم، بیایید نگاهی به انواع کلمه بیندازیم:
- اسم
- فعل
- ضمیر
- صفت
- قید
- حرف اضافه
- شبه‌جمله (صوت)
جایگاه اسم در جمله
در جملهها عمل یا حالت و صفتی را به کسی یا چیزی نسبت می‌دهیم. به کلمه‌هایی که معمولا در آغاز جمله می‌آیند و چیزی به آن‌ها نسبت داده شده است، اسم می‌گوییم. به‌عنوان‌مثال، در جمله «شیشه شکست»، شکستن را به شیشه نسبت داده‌ایم، پس کلمه شیشه در اینجا «نقش اسمی» دارد.
جایگاه فعل در جمله
مهم‌ترین جزو جمله است و معمولا در پایان آن قرار می‌گیرد. فعل‌ها وظیفه برقراری نسبت بین دیگر بخش‌های جمله را بر عهده دارند. جمله زیر را ببینید:
- «علی به خانه رفت».
جمله بالا بدون واژه «رفت» ناقص است، زیرا هنوز نسبتی بین علی و خانه برقرار نشده است. اضافه‌شدن فعل به این جمله باعث معنادارشدن آن می‌شود. در واقع ما چیزی به‌نام جمله بدون فعل نداریم، زیرا همان‌طور که گفتیم، جمله یک عبارت معنادار است و پیام مشخصی را منتقل می‌کند و فعل‌ها مسئول اصلی انتقال پیام‌اند.
جایگاه ضمیر در جمله
گاهی به‌جای اسم‌ها از ضمیر اشاره آن‌ها استفاده میکنیم؛ مثلا در جمله بالا اگر مخاطب ما علی را بشناسد و جملههای قبلی درباره او بوده باشد، می‌توانیم به‌جای «علی» بگوییم:
- «او به خانه رفت».
او در اینجا جایگزین اسم شده است. او، آن‌ها، تو و دیگر واژه‌هایی را که جایگزین اسم میشوند، ضمیر می‌گوییم.
جایگاه صفت در جمله
برای توضیح بیشتر اسم‌ها از صفات کمک می‌گیریم. مثلا در جمله بالا برای نشان‌دادن تلاش علی، می‌گوییم:
- «علیِ کوشا به خانه رفت».
صفت‌ها کلماتی وابسته به اسم هستند و با آمدن به دنبال اسم، توضیح بیشتری درباره آن می‌دهند.
جایگاه قید در جمله
فعل‌ها هم مانند اسم‌ها می‌توانند وابسته بگیرند. همان‌طور که صفت‌ها وابسته اسم‌اند، قیدها نیز وابسته فعل‌اند. به‌عنوان‌مثال، جمله «علی به خانه رفت» را می‌توان با قیدهایی مانند شتابان کامل‌تر کرد:
- «علی شتابان به خانه رفت».
جمله‌س. نام تصویر: «قیدها از انواع کلمات تشکیل‌دهنده جمله».
جایگاه حرف در جمله
حروف به‌خودی‌‌خود معنایی ندارند و برای برقراری پیوند بین دیگر کلمات در جمله از آن‌ها استفاده میکنیم؛ مثلا در همان جمله «علی به خانه رفت»، خانه قید جمله است که به وسیله حرف اضافه «به»، به دیگر کلمات جمله ربط پیدا کرده است.
جایگاه شبه جمله (صوت) در جمله
بعضی تک‌کلمه‌ها به‌تنهایی معنایی را به مخاطب منتقل میکنند. مثلا فرض کنید در انتظار چیزی هستید و کسی به شما می‌گوید که آن چیز حتما محقق می‌شود. حالا اگر شما در جواب او بگویید «کاش»، همین کلمه به‌تنهایی معنایی را منتقل می‌کند. به‌این‌دست از واژهها یا کلمات، شبه‌جمله می‌گوییم.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
انواع جمله از نظر مفهوم و شیوه بیان
حالا که با تعریف جمله و انواع کلمه‌های تشکیل‌دهنده آن آشنا شدیم، نوبت به بررسی انواع آن از نظر مفهوم می‌رسد. همان‌طور که گفتیم، همه جملههای حاوی یک پیام‌اند. این پیام‌ها انواعی دارند:
- جمله خبری
- جمله پرسشی
- جمله عاطفی
- جمله امری
دقت کنید که همه انواع جملهها از نهاد و گزاره تشکیل میشوند. برای مطالعه بیشتر درباره نقش نقش نهاد و گزاره در جمله، مقاله نهاد و گزاره چیست را مطالعه کنید.
جمله خبری
جمله‌هایی را که به‌وسیله آن‌ها از وقوع کاری یا پذیرش حالت و صفتی خبر می‌دهیم را جملههای خبری می‌گوییم. این جملهها به‌صورت کلی به ۲ نوع جملههای مثبت و منفی تقسیم میشوند:
| جمله خبری مثبت | جمله خبری منفی |
| علی می‌آید. | علی نمی‌آید. |
| محمد به امتحان دینی رسید. | محمد به امتحان دینی نرسید. |
| حسن امروز غایب است. | حسن امروز غایب نیست. |
| رضا سخت‌کوش است. | رضا سخت‌کوش نیست. |
جمله پرسشی
جمله‌ای‌ست که به‌کمک آن از موضوعی سوال میکنیم. جمله پرسشی به‌صورت کلی به ۴ نوع تقسیم می‌شود:
- نوع اول: صورت آن درست شبیه جمله خبری‌ست، با این تفاوت که لحن کلام عوض می‌شود و در پایان جمله، علامت سوال قرار می گیرد. مثل جمله «حسن آمد؟» که در هنگام گفتن آن، کلمه «آمد» را کشیده‌تر از حالت خبری بیان میکنیم.
- نوع دوم: وقتی به آغاز جملههای خبری، کلمه «آیا» اضافه کنیم، به جمله پرسشی تبدیل میشوند: «آیا حسن آمد؟»
- نوع سوم: استفاده از کلمات پرسشی مانند که، چه، کدام، کی، چه‌وقت، چقدر، چگونه، چند، کجا و چرا.
- نوع چهارم: آمدن هم‌زمان کلمه «آیا» در کنار یکی‌دیگر از کلمات پرسشی: «آیا کدامشان برنده می‌شود؟»
جمله امری
در جملههای امری، فرمانی به کسی توسط کسی دیگر داده می‌شود. مضمون این فرمان‌ها بر انجام دادن کاری یا پذیرفتن حالتی دلالت دارد:
- انجام کار: «آن کتاب را بیاور!»
- پذیرفتن حالت: «آرام باش!»
جمله عاطفی
جمله عاطفی با حالتی از شور و هیجان بیان می‌شود. مضمون جملههای عاطفی بر هیجانات مختلف مانند اندوه، شادی، درد، نفرت، آرزو و افسوس دلالت دارند. جملهها عاطفی معمولا با واژه «چه» ساخت میشوند:
- «چه می‌کنه این بازیکن!»
- «چه ناجوانمردانه!»
- «چه دردافزاست رنج نامرادی!»
گاهی‌اوقات، صوت‌هایی مانند «آه»، «آخ»، «وای!» و «هیس»، جایگزین جمله عاطفی میشوند.
انواع جمله از نظر ساختمان
جملهها از نظر ساختمان به ۲ دسته تقسیم میشوند:
- جمله ساده: این جملهها تنها یک فعل دارند: «علی رفت».
- جمله مرکب: جمله‌هایی هستند که بیش از یک فعل دارند: «وقتی که رسیدم، او رفته بود».
انواع جمله از نظر تعداد اجزا
نهاد، فعل، مفعول، متمم و مسند اجزای اصلی جمله را تشکیل می‌دهند. از ترکیب این اجزا با یکدیگر می‌توان جملههای ۲ جزئی، ۳ جزئی و ۴ جزئی نوشت:
جمله ۲ جزئی
جملههای ۲ جزئی از نهاد و فعل تشکیل میشوند:
- «فاطمه خندید».
- «رضا دوید».
جمله ۳ جزئی
جملههای ۳ جزئی با ترکیب‌های زیر ساخته میشوند:
- نهاد + مفعول + فعل: «حسن کتاب را خرید» / «من او را دیدم».
مفعول کلمه‌ای‌ست که بعد از را می‌آید و برای تشخیص آن از عبارت‌های پرسشی «چه‌کسی را» و «چه‌چیزی را» استفاده میکنیم.
- نهاد + مسند + فعل: «هوا سرد است» / «علی زرنگ است».
صفت یا حالتی را که به نهاد نسبت داده می‌شود، مسند می‌گوییم. برای تشخیص مسند از عبارت‌های پرسشی «چه»، «چطور» و «چگونه» استفاده میکنیم.
- نهاد + متمم + فعل: «علی از جنگل می‌ترسید».
متمم‌ها کلماتی هستند که بعد از حروف اضافه مانند با، به، از، در و… می‌آیند.
جمله ۴ جزئی
جملههای ۴ جزئی با ترکیب‌های زیر ساخته میشوند:
- نهاد + مفعول + متمم + فعل: «رضا مدادش را به دوستش قرض داد».
- نهاد + مفعول + مسند + فعل: «فارابی را معلم ثانی می‌نامند».
- نهاد + متمم + مسند + فعل: «زرافه از فیل بلندتر است».
سخن پایانی
جملهها عبارت‌های معناداری هستند که از طریق چینش منظم و ساختارمند کلمات در کنار یکدیگر ساخته میشوند. کلمات سازنده جملهها در زبان فارسی به هفت نوع اسم، فعل، صفت، حرف، صوت، ضمیر و قید تقسیم میشوند. ما با کنار هم قراردادن قاعده‌مند این کلمه‌ها و بیان انواع جملههای خبری، پرسشی، امری و عاطفی، مقصودمان را به دیگران می‌رسانیم. نکته مهم اینکه ساختار جمله بیش از هر چیزی تحت‌تاثیر اجزای اصلی آن یعنی نهاد، فعل، مفعول، مسند و متمم قرار دارد، زیرا چینش منظم آن‌ها در کنار یکدیگر منجر به ساختن جمله می‌شود.
سوالات متداول
- جمله چیست؟
چینش منظم و ساختارمند کلمات در کنار یکدیگر با هدف رساندن پیامی مشخص به مخاطب را جمله میگویند. جملهها همیشه معنادارند و از رابطه بین ۲ یا چند چیز حکایت میکنند. - انواع جمله شامل چه مواردیست؟
جملهها از نظر پیام و مفهوم به ۴ دسته جملههای خبری، پرسشی، امری و عاطفی تقسیم میشوند. - انواع جمله از نظر ساختمان چه هستند؟
جملهها از جنبه ساختمان به ۲ دسته اصلی ساده و مرکب تقسیم میشوند. جملههای ساده فقط یک فعل دارند، اما جملههای مرکب دارای بیش از یک فعل هستند.
