گزاره یکی از ارکان جمله در دستور زبان فارسی است که درباره نهاد خبری میدهد. دانش‌آموزان در کلاس ششم با این بخش از جمله به صورت ابتدایی آشنا می‌شوند.
ما در مقالات قبلی درباره نهاد و گزاره به صورت کوتاه صحبت کردیم و در این مقاله سعی میکنیم به صورت کامل به سوالات دانش‌آموزان درباره گزاره، تشخیص آن در جمله و مثال های گزاره در جمله پاسخ دهیم.
گزاره چیست؟
در زبان فارسی، یک جمله از دو بخش اصلی نهاد و گزاره تشکیل می‌شود:
- نسبت دادن یک عمل، حالت یا صفت (گزاره)
- فرد یا چیزی که آن عمل را انجام میدهد یا آن صفت و حالت را می‌پذیرد (نهاد).
برای مثال:
- «علی رفت».
- «هوا سرد است».
در جملات بالا، کلمات «علی» و «هوا»، نهاد جمله و کلمات «رفتن» و «سرد است»، در حال توصیف عمل «علی» و حالت «هوا» هستند. همان‌طور که می‌بینید، گزاره‌ها همیشه حداقل یک فعل دارند. بنابراین، اگر به دنبال پاسخ سوال مهمترین قسمت گزاره چیست هستید، باید بگوییم که فعل، مهمترین قسمت گزاره است. اما علاوه بر فعل، گاهی برای توضیح کامل‌تر عمل یا حالت نهاد، از کلمات دیگری هم استفاده میکنیم.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
تقسیم‌بندی گزاره‌ها از لحاظ تعداد
گزاره‌ها را از نظر تعداد و کارکرد اجزای آن میتوان به دو نوع تقسیم کرد:
- گزاره با هسته تنها
- گزاره با هسته و وابسته
در ادامه، انواع گزاره را با مثال توضیح می‌دهیم.
گزاره با هسته تنها
همان‌طور که گفتیم، هسته گزاره، فعل است. بنابراین، هرگاه یک جمله فقط از نهاد و فعل تشکیل شده باشد، گزاره آن جمله از نوع «گزاره با هسته تنها» است.
برای مثال:
«او آمد».
- نهاد: او
- فعل: آمد
«شیشه شکست».
- نهاد: شیشه
- فعل: شکست
«رضا خوابید».
- نهاد: رضا
- فعل: خوابید
«سنگ افتاد».
- نهاد: سنگ
- فعل: افتاد
همان‌طور که می‌بینید، جملههای بالا فقط از دو قسمت نهاد و فعل تشکیل شدهاند. فعل، مهمترین قسمت گزاره و به عبارتی، هسته آن است که در کنار آن میتوان از دیگر اجزای جمله مانند مفعول، متمم و مسند برای تکمیل گزاره کمک گرفت.
گزاره با هسته و وابسته
اگر علاوه‌بر فعل، گزاره شامل کلمات دیگری هم باشد که عمل را توصیف می‌کنند، گزاره آن جمله از نوع «گزاره با هسته و وابسته» است.
برای مثال گزاره در جمله چیست:
«رضا غذا را خورد».
- نهاد: رضا
- فعل و کلمات همراه آن: غذا را خورد
«هوایِ امروز، بسیار سردتر از دیروز است».
- نهاد: هوای امروز
- فعل و کلمات همراه آن: بسیار سردتر از دیروز است
«او کبوتر را از قفس پراند».
- نهاد: او
- گزاره: کبوتر را از قفس پراند
«همه، او را فردی آگاه و درست‌کار می‌دانستند».
- نهاد: همه
- گزاره: او را فردی آگاه و درست‌کار می‌دانستند
نحوه استفاده از گزاره در جمله
همه جمله‌ها بدون استثنا، دارای گزاره هستند. اما این گزاره به حالت‌های گوناگونی در جمله می‌آید و باعث ساخت انواع جمله می‌شود که در ادامه به صورت مختصر درباره آن‌ها توضیح می‌دهیم:
گزاره در جمله خبری
«من و علی به بازار رفتیم».
- نهاد: من و علی
- گزاره خبری: به بازار رفتیم
جمله بالا به صورت خبری بیان شده است و درباره عمل «من و علی»، اطلاعاتی را به مخاطب میدهد.
گزاره در جمله امری
«بعد از کلاس به خانه بیا».
نهاد: تو / (حذف به قرینه معنوی)
گزاره: بعد از کلاس به خانه بیا
ساختار گزاره‌های امری کمی متفاوت از گزاره‌های خبری است، زیرا در این جمله‌ها، معمولا نهاد حذف می‌شود و از روی فعل جمله، باید آن را تشخیص داد.
گزاره در جمله پرسشی
«چه زمانی به خانه برگشتند؟»
نهاد: آن‌ها / حذف به قرینه لفظی و قابل تشخیص از روی شناسه فعل (-َند)
جملههای پرسشی معمولا با کلمات پرسشی مانند چه، چگونه، چطور، آیا و…، بیان می‌شوند. در جملههای پرسشی در زبان فارسی، نهاد معمولا بعد از کلمات پرسشی می‌آید یا به قرینه لفظی یا معنوی حذف می‌شود.
گزاره در جمله عاطفی
«چه دل بزرگی دارد مادر!»
- نهاد: مادر
- گزاره: چه دل بزرگی دارد
در زبان فارسی نوع دیگری از جمله هم وجود دارد که با لحنی عاطفی بیان می‌شود و نشان‌دهنده احساسات ما است. در این جمله‌ها، گزاره با لحنی تاکیدی و صدایی بم، بیان می‌شود.
نحوه تشخیص گزاره در جمله
گزاره شامل تمام واژه‌هایی است که جزو نهاد نیستند. بنابراین، اگر نهاد را در جمله‌ها تشخیص دهیم، بخش باقیمانده جمله گزاره است.
پیشنهاد می‌کنم قبل از پاسخ به این مثال ها، حتما به مقاله نهاد چیست + نحوه تشخیص نهاد سربزنید.
برای مثال:
«در تعطیلات عید نوروز، آن‌ها به مسافرت رفتند».
- نهاد: آن‌ها
- گزاره: در تعطیلات عید نوروز به مسافرت رفتند
در جمله بالا، اگرچه کلمه آن‌ها در میانه جمله آمده است، اما نهاد است؛ پس تمام کلمات دیگر که زمان و چیستی وقوع عمل را بیان می‌کنند، همگی از اجزای گزاره هستند.
دقت کنید که بعضی از عبارت‌ها، بیش از یک فعل دارند، پس مطمئنا گزاره‌های بیشتری هم وجود دارد. برای مثال:
«وقتی ما به خانه رسیدیم، مهمان‌ها رفته بودند».
عبارت بالا، از دو بخش به هم پیوسته تشکیل شده است. در قسمت اول، درباره «ما» صحبت میکنیم و در بند دوم، از رفتن «مهمان‌ها» سخن می‌گوییم. وقتی دو فعل و دو نهاد وجود دارد، پس حتما دو گزاره داریم:
- نهاد در جمله اول: ما / نهاد در جمله دوم: مهمان‌ها
- گزاره در جمله اول: وقتی به خانه رسیدیم / گزاره در جمله دوم: رفته بودند
نکته: مراقب صفات و عبارت‌هایی که وابسته به نهادند، باشید. این واژه‌ها بخشی از نهاد محسوب می‌شوند. برای مثال:
«هوای دل‌انگیز و روح‌نواز بهاری، عطر شادی در هوا پخش میکند».
- نهاد: هوای دل‌انگیز و روح‌نواز بهاری
- گزاره: عطر شادی در هوا می‌پراکند
در جمله بالا، واژه‌های «دل‌انگیز و روح‌نواز بهاری»، توصیف‌کننده هوا هستند و بخشی از نهاد به حساب می‌آیند.
سخن پایانی
گزاره و نهاد، دو بخش اصلی تشکیل‌دهنده جمله هستند. گزاره‌ها، درباره عمل، حالت یا صفت چیزی یا کسی صحبت می‌کنند. فعل‌ها، مهمترین قسمت گزاره هستند و بقیه اجزای گزاره، در حال بیان توضیحات تکمیلی درباره چگونگی انجام گرفتن فعل سخن می‌گویند؛ پس گزاره‌ها از نظر تعداد اجزا به دو نوع «گزاره با هسته تنها» و «گزاره با هسته و وابسته» تقسیم می‌شوند. برای تشخیص گزاره، ابتدا نهاد را پیدا کنید و کنار بگذارید. کلمات باقیمانده آن جمله، گزاره شما هستند
سوالات متداول
- مهمترین قسمت گزاره چیست کلاس ششم؟
مهمترین قسمت گزاره یا به عبارتی، هسته گزاره، فعل جمله است. جملههای کوتاه و دوکلمهای مانند «علی رفت.»، تنها از نهاد و فعل تشکیل شدهاند. فعل جزء ضروری گزاره است و در کنار آن میتوان از دیگر اجزای جمله مانند مفعول، متمم و مسند برای تکمیل گزاره کمک گرفت. - گزاره چیست کلاس ششم؟
نهاد در کنار گزاره، دو جزء اصلی جمله را تشکیل میدهند و با یکدیگر معنا پیدا میکند. نهاد کسی یا چیزی است که دربارهاش صحبت میکنیم و گزاره عمل، حالت، یا صفتی است اطلاعاتی درباره نهاد به مخاطب میدهد. - چگونه گزاره را در جمله تشخیص دهیم؟
ابتدا نهاد را پیدا کنید. بعد از تشخیص نهاد و جدا کردن آن، کلمات باقیمانده یک جمله، گزاره آن جمله هستند. در واقع، تمام کلمات یک جمله، به جز نهاد، گزاره آن جمله را تشکیل میدهند.
