آرایه تشبیه مادر یا منشا آرایه‌های ادبی علم بیان است. ما وقتی از آرایه تشبیه استفاده میکنیم که بخواهیم منظور خود را به شکلی بهتر، دقیق‌تر و گاهی هم لطیف‌تر به مخاطب انتقال دهیم؛ مثلا وقتی می‌گوییم پدر به کوهی استوار و مادر به فرشتگانی مهربان می‌ماند، از آرایه تشبیه برای رساندن جایگاه پدر و مادر کمک گرفته‌ایم. در این مقاله می‌خواهیم آرایه دل‌نشین و پرکاربرد تشبیه را از نظر ارکان و انواع با جزئیات کامل و همراه با حل مثال بررسی کنیم.
آرایه تشبیه | آشنایی با فرآیند شکل‌گیری تشبیه
وقتی چیزی را می‌بینیم یا احساسی را تجربه میکنیم و به یاد چیزی دیگر می‌افتیم، فرآیند شکل‌گیری تشبیه در ذهنمان کلید می‌خورد؛ مثلا وقتی زنگ فوتبال شده است و با دیدن توپ پُرباد مدرسه به یاد سنگ می‌افتیم و با خودمان می‌گوییم «این توپ مثل سنگ سفت است»، از تشبیه استفاده کرده‌ایم.
ما در آرایه تشبیه بین دو چیز که ویژگی بارز مشترکی دارند، پیوند برقرار میکنیم. سنگ و توپ که در مثال بالا آمده‌اند، تقریبا هیچ ربطی به هم نداشتند؛ جز اینکه توپِ پُرباد مدرسه به حدی سفت بود که ما را به یاد سفتیِ سنگ انداخت. حالا که به درکی مفهومی از آرایه تشبیه رسیدیم، بیایید این آرایه را در مثال زیر پیدا کنیم:
مثال برای آرایه تشبیه
در کدام گزینه از آرایه تشبیه استفاده شده است؟
- هوا بس ناجوانمردانه سرد است.
- زندگی با سختی‌هایش معنا پیدا می‌کند.
- علی مثل شیری دلاور به سمت دزد دوید.
- او به‌سرعت و با نگرانی به سمت کوچه رفت.
احتمالا برای شما هم تشخیص تشبیه در نمونه سوال بالا سخت نبوده است. علی در جمله سوم از لحاظ دلاوری به شیر تشبیه شده است. در هیچ‌کدام از جمله‌های دیگر نشانه‌ای از برقراری ارتباط و شباهت بین دو موضوع نیست.
ارکان تشبیه | تشبیه چه ارکانی دارد؟
در آرایه تشبیه دو اسم وجود دارد که بر پایه یک ويژگی یا صفت مشترک، به هم مانند می‌شوند و ۴ رکن (عنصر) تشبیه را می‌سازند:
- اسم اصلی یا آنچه درباره آن صحبت میکنیم، مُشَبَّه است.
- اسم دوم یا آنچه برقرارکننده پیوند است، مُشَبَّهٌ‌بِه نام دارد.
- ویژگی مشترک بین این دو اسم را نیز وجه شَبَه یا دلیل شباهت می‌نامیم.
- گاهی برای رساندن بهتر منظور خود، از واژه‌هایی «مثل»، «مانند»، «به‌سان» و «همچون» استفاده میکنیم که نامشان ادات تشبیه است.
به مثال زیر دقت کنید:
- قد علی (مُشَبَّه) مثل (ادات تشبیه) سرو (مُشَبَّهٌ‌بِه) بلند و کشیده (وجه شبه) است.
قبل از اینکه به‌سراغ مثال‌های بیشتر برویم، ابتدا نیاز است که هر کدام از ارکان تشبیه را بهتر بشناسیم.
مشبه چیست؟
کلمه‌ای که به دنبال روشن‌کردن یا توضیح‌دادن بهتر و ملموس‌تر آن هستیم، مشبه نام دارد. مشبه موضوع یا اسم سازنده تشبیه است و می‌خواهیم با برقراری همانندی بین آن و چیزی دیگر، توصیف دقیق و قابل پسندی از آن ارائه دهیم؛ مثلا وقتی می‌گوییم:
- «دانش‌آموزان مجموعه مدارس سلام مثل ستارگانی هستند که در آسمان سلام می‌درخشند»،
در حال توضیح افتخارآفرینی‌های دانش‌آموزان سلام در عرصه‌های مختلف تحصیلی و پژوهشی مانند کنکور هستیم و آن‌ها را به ستارگانی درخشان توصیف کرده‌ایم. در اینجا دانش‌آموزان سلام مشبه هستند، چون آن‌ها را به ستارگان تشبیه کرده‌ایم.
مشبه به چیست؟
کلمه‌ای‌ست که یک ویژگی بارز دارد و برای روشن‌کردن منظور ما از مشبه گزینه خوبی‌ست. اما منظور از گزینه خوب چیست؟ مگر انتخاب بد هم داریم؟! همین بالاتر در حالی که می‌توانستیم قد علی را مثل زرافه یا نردبان بدانیم، قامت رعنای او را به سرو تشبیه کردیم. به نظرتان چرا از آن‌ها استفاده نکردیم؟ شاید چون زرافه گردن و پاهای درازی دارد و نردبان هم وسیله بالا رفتن است، ولی سرو در عین بلندی، متناسب و زیباست.
البته که اگر برای توصیف علی از نردبان یا زرافه هم استفاده کنیم، باز هم در حال استفاده از آرایه تشبیه‌ایم، اما این کجا و آن کجا!!! منظور اینکه هرچه در انتخاب مشبه‌به توجه بیشتری به ظرافت و تناسب بکنیم، تشبیهی ماندگارتر و زیباتر خواهیم ساخت. تشبیهی به زیبایی این بیت سعدی که می‌گوید:
- ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست
وجه شبه چیست؟
ويژگی بارز مشبه‌به است که ما برای توضیح بهتر و دقیق‌تر مشبه از آن کمک می‌گیریم. وجه شبه مهم‌ترین جزء در شناسایی ارکان تشبیه است، زیرا تا آن را در نیابیم، متوجه ارتباط بین مشبه و مشبه‌به و در کل، تشبیه نمی‌شویم. به‌عنوان‌مثال وجه شبه در تشبیه زیر نیامده است:
- او مثل قشنگ از جا پرید.
ویژگی بارز فشنگ تند و تیز بودن آن است که در اینجا از این ویژگی برای توصیف بهتر از جا جستن فرد موردنظر از آن استفاده شده است. اگر بخواهیم آن جمله را بازنویسی کنیم، به این شکل در می‌آید:
ادات تشبیه چیست؟ و انواع ادات تشبیه
هر کلمه‌ای که معنای شبیه بودن بدهد، ادات تشبیه است. در ادامه فهرست برخی از مهم‌ترین کلمات ادات تشبیه را بیان میکنیم:
| ادات تشبیه | جمله با ادات تشبیه |
| شبیه به | آن چاقو شبیه به ساطور قصابی بلند و پهن است. |
| مثل | علی مثل پدرش خوش‌لباس است. |
| همچون | رضا همچون برق و باد در حال گذر است. |
| چو / چون | ای گشته دلت چو سنگ خاره / با خاره و سنگ چیست چاره |
| همچنان که | اعمال ما وابسته به ماست / همچنان که روشنایی ماه به خورشید |
| چونان | امید چونان پرنده‌ای‌ست که در روح آشیان دارد. |
| ماننده | چون به مقصد رسیدیم، از ظاهر و شلختگی به دیوانگان ماننده بودیم. |
| به‌سانِ | زندگی به‌سانِ رود در جریان است. |
| به کردارِ | فرستاده آمد به کردارِ باد / بگفت آنچه بشنید و نامه بداد |
| بر سانِ | به خونش بپرورد بر سانِ شیر |
| مثال / بر مثال | وهم و خیال بر مثالِ دوغ‌اند |
| بهرنگِ | آسمانی بهرنگِ (به مانند) سلام، برای همه |
چند مورد دیگر هم هستند که گاهی به‌عنوان ادات تشبیه به کار می‌روند:
- صیغه‌های صرف‌شده از مصدر ماندن (مانستن)، نقش ادات تشبیه دارند: «چهره او به پدرش می‌ماند».
- واژه‌هایی مثل «گویی، انگار، گویا و…» گاهی به‌عنوان ادات تشبیه می‌آیند: «رخش از قرمزی گویی گل سرخ است».
- برخی پسوندها مثل «گون، گونه، سا، وش، آسا، وار، فام و…» گاهی نقش ادات تشبیه دارند: «میدان نبرد از خون لاله‌گون شد».
- کلمه صفت نیز گاهی درست مشابه پسوندهای بالا به‌عنوان ادات تشبیه به کار می‌رود: «دلش دریاصفت است».
نکته: «چو» و «چون» گاهی در معانی دیگری مثل «هنگامی که»، «به این دلیل که»، «چگونه»، «چرا» و اگر می‌آیند و ادات تشبیه نیستند.
حذف برخی از ارکان تشبیه
همان‌طور که گفتیم، آرایه تشبیه ۴ رکن دارد، اما وجه شبه و ادات تشبیه گاهی از جمله حذف می‌شود؛ مثلا:
- مزه‌اش مثل زهر بود.
- آن نوشیدنی در تلخی مزه زهر داشت.
- مزه‌اش زهر است.
در عبارت اول وجه شبه، در دومی ادات تشبیه و در سومی هر دوی آن‌ها حذف شده‌اند و فقط مشبه و مشبه‌به آمده‌اند.
ارکان تشبیه با مثال
حالا که با ارکان تشبیه آشنا شدیم، بیایید سطح یادگیری‌مان را با حل مثال محک بزنیم:
مثال اول: تشخیص ادات تشبیه
در کدام یک از مصراع‌های زیر، ادات تشبیه به‌درستی مشخص نشده است؟
- یکی تیر الماس‌پیکان چو آب / (ادات تشبیه: چو)
- دو چشمش به‌سان دو نرگس به باغ / (ادات تشبیه: به‌سانِ)
- ز سر تا به پایش به کردار عاج / (ادات تشبیه: به کردارِ)
- برافروخت، گلنارگون کرد روی / (ادات تشبیه: روی)
در گزینه چهارم، گلنار مشبه‌به، گون ادات تشبیه و روی (چهره) مشبه است، پس در اینجا ادات تشبیه به‌درستی مشخص نشده است.
مثال دوم: تشخیص مشبه‌به
در بیت زیر مشبه‌به را پیدا کنید:
«یک نصف خونِ تازه و یک نصف مُشکِ تر / چون نافه غزال تتارند لاله‌ها»
- خونِ تازه
- مُشکِ تر
- نافه غزال
- لاله‌ها
در اینجا لاله‌ها از نظر سرخی (خونِ تازه) و خوش‌بویی (مُشکِ تر)، به نافه غزال (آهو) تشبیه شده‌اند.
مثال سوم: تشخیص وجه شبه
وجه شبه را در مصراع زیر پیدا کنید:
«آسمان تیره و سنگین چو یکی پاره‌ی سُرب»
- آسمان
- تیره و سنگین
- چو
- پاره سرب
در اینجا آسمان از لحاظ تیرگی و سنگینی به پاره سرب تشبیه شده است، پس آسمان مشبه، پاره سرب مشبه‌به، چو ادات تشبیه و تیرگی و سنگینی وجه شبه است.
تشبیه بلیغ
بالاتر اشاره کردیم که گاهی ادات تشبیه و وجه شبه از جمله حذف می‌شوند. وقتی هر دوی آن با هم از جمله حذف شوند، تشبیه به کار رفته را تشبیه بلیغ می‌گوییم. به مثال زیر دقت کنید:
- دلش چون دریا بزرگ است. / هر چهار رکن تشبیه حاضرند.
- دلش چون دریاست. / وجه شبه غایب است.
- دلش در بزرگی دریاست. / ادات تشبیه حذف شده است.
- دلش دریاست. / وجه شبه و ادات تشبیه حذف شده‌اند.
به آخرین حالت که وجه شبه و ادات تشبیه هر دو با هم حذف شده‌اند، تشبیه بلیغ گفته می‌شود. ۲ نوع تشبیه بلیغ داریم:
- تشبیه بلیغ اسنادی: مشبه و مشبه‌به در قالب جمله‌ای اسنادی بیان می‌شوند: علم نور است / همه رزمگه کوه فولاد گشت.
- تشبیه بلیغ اضافی (اضافه تشبیهی): مشبه و مشبه‌به به‌صورت مضاف و مضافٌ‌الیه می‌آیند: دلِ دریایی / دنیایِ ماشینی / بارانِ رحمت
برای درک بهتر اضافه تشبیهی در ادامه توضیح بیشتری درباره آن می‌دهیم:
اضافه تشبیهی
در اضافه تشبیهی ۲ شرط باید رعایت شود:
- اول اینکه دو اسم باید به‌صورت اضافه (مضاف و مضافٌ‌الیه) بیایند و بین آن‌ها کسره قرار بگیرد.
- حتما شباهت یا رابطه‌ای بین آن‌ها وجود داشته باشد که در آن یکی مشبه و دیگری مشبه‌به باشد.
این ۲ نکته را حتما به خاطر بسپارید:
- آمدن کسره بین دو کلمه الزاما نشانگر اضافه تشبیهی نیست؛ مثلا «قدِ بلند» یا «ماشینِ رضا»، اضافه تشبیهی نیستند. قد مانند بلند نیست، بلکه بلند ويژگی آن است و ماشین مثل رضا نیست، بلکه رضا مالک ماشین است.
- هر تشبیهی هم اضافه تشبیهی نیست. در این تشبیه حتما باید کسره وجود داشته باشد. «سروقامت» اگرچه فقط مشبه و مشبه‌به دارد، ولی اضافه تشبیهی نیست، چون کسره‌ای وجود ندارد.
مثال‌هایی برای اضافه تشبیهی از کتاب درسی
| مثال اضافه تشبیهی | ۴ رکن تشبیه |
| قدِ سرو | قامتِ بلند، کشیده و متناسب او چون سرو است. |
| تیرِ مژگان | مژه‌های راست و بلند معشوق، مثل تیر بر دل عاشق زخم می‌زنند. |
| کیمیایِ عشق | عشق در ایجاد تغییر و تحول درون آدم‌ها مثل کیمیاست. |
| بیابان گمراهی | گمراهی در ابهام و سرگشتگی مثل سرگردانی در بیابان است. |
| نورِ دانش | دانش در روشنگری به نور می‌ماند. |
| ماهِ رخسار | رخسار (چهره) زیبای دوست مثل ماه روشن و زیبنده است. |
| زنجیرِ گیسو | گیسوی یار شبیه زنجیری‌ست که آدم را اسیر و پابند می‌کند. |
| خورشیدِ عمر | عمر مثل طلوع و غروب خورشید آغاز و پایانی دارد. |
| دایه‌ی ابر بهاری | ابر بهاری مثل دایه‌ای مهربان، زمین را بارور می‌کند. |
| فرعون تخیل | تخیل از نظر بلندپروازی و زیاده‌خواهی مثل فرعون است. |
| دانه‌ی انسان | انسان شبیه دانه، بعد از مرگ رشد می‌کند و ثمر می‌دهد. |
انواع تشبیه
تشبیه‌ها انواع مختلفی دارند که اکثر آن‌ها به بررسی جزئیات ظریف و ادبی این آرایه می‌پردازند و جزو اطلاعات ضروری به شمار نمی‌آیند. آنچه در درک بهتر این آرایه موثر است و در پاسخ‌گویی بهتر به سوالات این مبحث به شما کمک می‌کند، انواع تشبیه از لحاظ حضور یا عدم حضور ارکان است. تشبیه از لحاظ حضور یا حذف ارکان آن به انواع زیر تقسیم می‌شود:
تشبیه گسترده
تشبیهی‌ست که ۴ رکن آن (مشبه، مشبه‌به، وجه شبه و ادات تشبیه) در جمله حاضرند:
- چهره او چون گل زیباست.
در جمله بالا «چهره او» مشبه، «چون» ادات تشبیه، «گل» مشبه‌به و «زیبایی» وجه شبه است.
تشبیه موکد و مرسل
وقتی ادات تشبیه حذف شود، به آن تشبیه موکَّد و اگر ادات تشبیه حاضر باشد، به آن تشبیه مُرسَل یا آشکار می‌گویند:
- رخ او ماه درخشان است.
در حالت اول از تشبیه مرسل و در حالت دوم از تشبیه موکد استفاده شده است.
تشبیه مجمل و مفصل
وقتی وجه شبیه حذف شود، به آن تشبیه مُجمل و اگر ادات تشبیه حاضر باشد، به آن تشبیه مُفصّل می‌گویند:
- او چون شیطان روح پلیدی دارد.
- او چون شیطان است.
در حالت اول از تشبیه مفصل و در حالت دوم از تشبیه مجمل استفاده شده است.
تشبیه بلیغ
در تشبیه بلیغ، هم‌زمان دو رکن تشبیه (ادات تشبیه و وجه شبه) حذف شده‌اند. بالاتر به‌صورت کامل این نوع تشبیه را توضیح داده‌ایم.
تشبیه مرکب
تا به اینجا هر چه گفتیم درباره تشبیه مفرد بود، اما گاهی در برخی تشبیه‌ها، مشبه از دو چیز و مشبه‌به نیز از دو چیزی دیگر تشکیل شده است. در چنین تشبیه‌هایی، وجه شبه از رابطه این دو چیز با همدیگر حکایت دارد. برای مثال فرض کنید یک نفر در چله زمستان در حال بستنی خوردن است و ما می‌گوییم:
- بستنی خوردن در سوز سرمای زمستان مثل اسکی رفتن در اوج گرمای تابستان نامتناسب و عجیب است.
در اینجا هر کدام از مشبه و مشبه‌به، از دو جزء تشکیل شده‌اند و وجه شبه نیز از رابطه میان آن‌ها یعنی عدم تناسب حکایت دارد.
مثال برای تشبیه
حالا که تشبیه را با جزئیات کامل آموختیم، بیایید نمونه‌سوال‌های آرایه تشبیه را در مثال و شعر ببینیم و حل کنیم:
مثال اول: تشخیص نوع تشبیه
در کدام بیت مصراع اول مشبه و مصراع دوم مشبه‌به است؟
- عشق دانی چیست؟ سلطانی که هر جا خیمه زد / بی‌خلاف آن مملکت بر وی مقرر می‌شود
- ماه خورشیدنمایَش ز پس پرده‌ی لطف / آفتابی‌ست که در پیش سحابی دارد
- ز خلق، گوی لطافت تو برده‌ای امروز / که دل به دست تو گوی‌ست در خم چوگان
- ای زلف تو کمندی، ابروی تو کمانی / وی قامت تو سروی، وی روی تو کمانی
در بیت دوم، چهره مانند خورشید او که از پس پرده زلف‌هایش نمایان می‌شود، مثل آفتاب پشت ابر است. پس در این بیت مصراع اول مشبه و مصراع دوم مشبه‌به است.
مثال دوم: تشخیص مشبه
در عبارت «به نام آن خدای که مهر او بلانیشنان را کشتی نوح است»، مشبه کدام گزینه است؟
- بلانشینان
- کشتی
- نام
- مهر
گزینه ۴ درست است، زیرا مهر خداوند به کشتی نوح برای بلانشینان تشبیه شده است.
مثال سوم: تشخیص وجه شبه
وجه شبه را در بیت زیر مشخص کنید:
«گفتا برو چو خاک تحمل کن ای فقیه / یا هر چه خوانده‌ای همه در زیر خاک کن»
- تو
- خاک
- تحمل کن
- فقیه
در اینجا کلمه فقیه از لحاظ (وجه) تحمل کردن و خویشتن‌داری به خاک تشبیه شده است، پس «تحمل کن» وجه است.
مثال چهارم: اضافه تشبیهی
در کدام بیت دو اضافه تشبیهی وجود دارد؟
- نه باغ ماند و نه بستان که سرو قامت تو / برست و ولوله در باغ و بوستان انداخت
- تا بسته بند اجل خویش نگردیم / از بند غم عشق تو آزاد مبادیم
- دوست دارم که بپوشی رخ همچون قمرت / تا چو خورشید نبینند به هر بام و درت
- همه قبیله من عالمان دین بودند / مرا معلم عشق تو شاعری آموخت
در گزینه دوم با ۲ اضافه تشبیهی «بند اجل» و «بند غم عشق» مواجه‌ایم.
مثال پنجم: تشخیص ادات تشبیه
در کدام یک از بیت‌های زیر ادات تشبیه بیان شده است؟
- منم ابر و تویی گلبن که می‌خندی چو می‌گریم / تویی مهر و منم اختر که می‌میرم چو می‌آیی
- نه عجب اگر به عالم اثری نماند از ما / که بر آسمان نبینی اثر از شهاب ماند
- آن روشنی که چون به پیاله فرو چکد / گویی عقیق سرخ به لولو فرو چکید
- بر ما ز آب دید، شب دوش تا به روز / باران محنت آمد و سیل بلا گذشت
در گزینه سوم، واژه «گویی» در معنای شبیه بودن آمده و ادات جمله است. دقت کنید که «چون» در این بیت در معنای وقتی‌که آمده و ادات تشبیه نیست.
سخن پایانی
آرایه تشبیه از پایه‌ای‌ترین و ساده‌ترین آرایه‌های علم بیان است. ما از این آرایه برای رساندن بهتر و گیراتر منظور خود استفاده میکنیم. البته همان‌طور که دیدید، سادگی این آرایه به‌معنای کم اهمیت بودن یا تشخیص راحت آن در جمله نیست و یادگیری آن به تمرین و تکرار نیاز دارد. علاوه‌براین، فهم دقیق و عمیق آن کار شما را برای یادگیری آسان‌تر دیگر آرایه‌های علم بیان مثل استعاره و کنایه و مجاز آسان‌تر می‌کند. بهترین راه تسلط کامل بر آرایه تشبیه، حل مثال است. پس حتما متن مقاله را چندین بار با دقت بخوانید و از حل مثال برای جا افتادن بهتر آن‌ها در ذهنتان کمک بگیرید.
سوالات متداول
- آرایه تشبیه چیست؟
وقتی با دیدن ویژگی خاصی در چیزی به یاد چیزی دیگر که مظهر آن ویژگی‌ست، می‌افتیم و به پیوند بین آن‌ها اشاره میکنیم، از آرایه تشبیه استفاده کرده‌ایم؛ مثلا وقتی می‌گوییم «درس‌خواندن مثل شکر شیرین است»، شیرینی و لذت مطالعه را به شیرینی شکر مانند کرده‌ایم. - ارکان تشبیه چه هستند؟
تشبیه ۴ رکن اصلی دارد: ۱. مشبه؛ ۲. مشبه‌به؛ ۳. وجه شبه؛ ۴. ادات تشبیه. برای مثال در جمله «دست‌هایش مثل یخ سرد است»، «دست‌ها» مشبه، «مثل» ادات تشبیه، «یخ» مشبه‌به و «سرد»، وجه شبه است. - انواع تشبیه از نظر ۴ رکن آن چه هستند؟
تشبیه از نظر حضور یا حذف ارکان آن به گسترده، مجمل و مفصل، موکد و مرسل و بلیغ تقسیم می‌شوند که در متن مقاله با جزئیات کامل و با ذکر مثال آن‌ها را توضیح داده‌ایم.
