مراعات نظیر یکی از آرایه‌های ادبی و به معنای آوردن عناصر مرتبط با یکدیگر مثل آفتاب و مهتاب در شعر و نثر است. گاهی این ارتباط کاملا ساده و آشکار و گاهی دیگر پنهان و پیچیده است. آنچه شما نیاز دارید، آگاهی از چیستی، انواع و روش تشخیص مراعات نظیر است که به آن آرایه تناسب هم گفته می‌شود. ما در این مقاله می‌خواهیم به کمک مثالهای فراوان از شاعران و نویسندگان بزرگ، آرایه مراعات نظیر را توضیح دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم حتما سایر مطالب مشابه مانند آرایه تضاد را هم مطالعه کنید.
مراعات نظیر چیست؟
وقتی دو یا چند کلمه که دارای ارتباط معنایی‌اند یا از لحاظ مفهومی به یک دسته مشترک تعلق دارند در یک شعر یا عبارت کنار هم بیایند، آرایه مراعات نظیر پدید می‌آید. نکته مراعات نظیر این است که واژههای به کار رفته در آن، در خارج از عبارت یا شعر هم ارتباط ویژه‌ای با یکدیگر دارند. به مثال زیر دقت کنید:
- «دستم نداد قوت رفتن به پیش دوست / چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم»
در بیت بالا، «دست»، «سر» و «پا» از اجزای بدن هستند و شاعر به زیبایی از آنها برای رساندن مقصود خود استفاده کرده است. یک مثال دیگر هم ببینیم:
- «ای مهربان‌تر از برگ در بوسه‌های باران / بیداری ستاره در چشم جویباران»
اولین مراعات نظیری که خودنمایی می‌کند، رابطه برگ و باران و جویباران است، اما در این بیت باز هم مراعات نظیر وجود دارد: بین «مهربانی – بوسه» و «بیداری – چشم» نیز رابطه معنایی وجود دارد. در بیت بالا چهار بار هم از آرایه تشخیص استفاده شده است که لذت یافتن آنها را به خودتان می‌سپاریم. یک مثال دیگر هم بزنیم و سپس به سراغ انواع مراعات نظیر برویم:
- «گر باد به دوزخ برد از کوی تو خاک / آتش همه آب زندگانی گردد»
اکثر شاعران بزرگ حداقل یک‌بار با عناصر چهارگانه اصلی طبیعت مراعات نظیر ساخته‌اند. در بیت بالا نیز شاعر به کمک این عناصر چهارگانه (باد، خاک، آتش و آب)، منظور خود را به زیبایی بیان کرده است. آب زندگانی در اینجا تلمیح زیبایی دارد به «چشمه حیات» که حضرت خضر از آن آب نوشیده و عمر جاودان یافته است.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
انواع مراعات نظیر
واژههای دارای مراعات نظیر را با توجه به نسبتی که میان آنها برقرار است میتوان به ۳ نوع زیر تقسیم کرد:
- عناصر همجنس
- شباهت (مشبه و مشبهبه)
- ملازمت یا همراهی متداول دو واژه با یکدیگر
در ادامه هر کدام از آنها را با مثال توضیح می‌دهیم.
آرایه مراعات نظیر بین عناصر هم جنس
وقتی عناصر یا اجزایی که همجنس یکدیگرند و در یک دسته‌بندی خاص قرار می‌گیرند با هم در شعر یا نثر بیایند، مراعات نظیر می‌سازند. برای مثال:
- «ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری»
در بیت بالا، «ابر»، «باد»، «مه»، «خورشید» و «فلک»، همگی از عناصر و پدیده‌های سازنده طبیعت هستند. در بیت بالا «نان به کف آوردن» کنایه از پدیدآیی طبیعت است و کارکردن ابر و باد و مه و خورشید و فلک هم تشخیص دارد. یک مثال دیگر هم ببینیم:
- «ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد / دل نرگس به شقایق نگران خواهد شد»
«ارغوان»، «سمن (یاسمن)»، «نرگس» و «شقایق» همگی گل هستند و حضرت حافظ به‌خوبی با آنها مراعات نظیر ساخته است.
مراعات نظیر از نوع ملازمت و تضمن
برخی واژهها اگرچه همجنس یکدیگر نیستند و شباهت چشمگیری هم ندارند، اما در ادبیات فارسی به نماد چیزی خاص تبدیل شده‌اند و رابطه‌ای ویژه با هم ساخته‌اند. به مثال زیر دقت کنید:
- «شبی یاد دارم که چشمم نخفت / شنیدم که پروانه با شمع گفت»
«پروانه» و «شمع» در ادبیات فارسی نماد عاشق و معشوق‌اند و همه شعرای بزرگ در جایی از ترکیب آنها برای بیان رساتر منظور خود استفاده کرده‌اند. یک مثال دیگر هم ببینیم:
- «چو شیرینی از من به در می‌رود / چو فرهادم آتش به سر می‌رود»
«شیرین» و «فرهاد» به قدری در اشعار مختلف با یکدیگر آمده‌اند که وقتی یکی از آنها را می‌بینیم، ناخودآگاه یاد دومی می‌افتیم. پس این دو واژه نیز رابطه عمیقی با یکدیگر دارند و حضور همزمان آنها باعث پدید آمدن مراعات نظیر می‌شود. در بیت بالا، شیرین و فرهاد به داستان عاشقانه معروف کهن نیز اشاره دارد، پس در اینجا تلمیح هم داریم. یکی دیگر از آرایه‌های بیت بالا ایهام است که پیداکردن آن با خودتان.
آرایه مراعات نظیر از نوع شباهت
برخی از واژههای به قدری در ادبیات فارسی به صورت مشبه و مشبهبه آمده‌اند و آرایه تشبیه پدید آورده‌اند که با یکدیگر رابطه‌ای خاص پیدا کرده‌اند. برای مثال، همه ما با شنیدن واژه سرو، قد بلند و اندام موزون در ذهنمان تداعی می‌شود:
- «به روز واقعه تابوت ما ز سرو کنید / که مرده‌ایم به داغ بلند بالایی»
در بیت بالا، واژههای «سرو» و «بلندبالا» به خاطر مشابهت و همایندی زیادی که با یکدیگر دارند، مراعات نظیر به حساب می‌آیند. مثال زیر هم نمونه دیگری از این مشابهت است:
- «گرچه من چون غنچه دارم مهر خاموشی به لب / نکهت گل می‌کند تفسیر فریاد مرا»
در این بیت واژه غنچه با گل مراعات نظیر از نوع همجنس دارد، اما چون غنچه معمولا به عنوان لب‌های بسته نیز به کار می‌رود، در اینجا بین واژههای «غنچه» و «لب» هم مراعات نظیر وجود دارد.
فرق مراعات نظیر و تناسب
اکثر متخصصان آرایه‌های ادبی مراعات نظیر و تناسب را یکسان دانسته‌اند، اما برخی دیگر تفاوت ظریفی بین آنها قائل شده‌اند:
- «وقتی در یک بیت یا عبارت تنها دو واژه مرتبط بیاید به آن تناسب و اگر بین بیش از دو واژه رابطه وجود داشته باشد به آن مراعات نظیر می‌گویند».
آنها به این مسئله تاکید دارند که مراعات نظیر به دلیل تعدد واژگان مرتبط کاری پیچیده‌تر است و زیبایی کلام را چندین‌برابر می‌کند، اما در تناسب، زیبایی چندانی به کلام افزوده نمی‌شود.
مثال برای مراعات نظیر
حالا که با چیستی مراعات نظیر و انواع آن آشنا شدیم، بیایید چند مثال حل کنیم و آموخته‌هایمان را بسنجیم.
مثال اول: تشخیص مراعات نظیر در شعر
در کدام گزینه آرایه مراعات نظیر وجود ندارد؟
- تیر از کمان چو رفت، نیاید به شست باز / پس واجب است در همه کاری تاملی
- تو قد بینی و مجنون جلوه ناز / تو چشم و او نگاه ناوک‌انداز
- هرچه زان تلخ‌تر بخواهد گفت / گو بگو از لب شکربارش
- مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو
«تیر»، «کمان» و «شست» در گزینه اول، «چشم» و «نگاه» در بیت دوم و «مزرع»، «داس»، «کشته» و «درو» در گزینه چهارم با یکدیگر تناسب و مراعات نظیر دارند و کشته استعاره از نامه اعمال خود نیز هست. در گزینه سوم هیچ از کدام از واژهها با یکدیگر مراعات نظیر ندارند، اما گو و بگو جناس ناقص زیبایی ساخته‌اند. در بیت اول، شاعر به زیبایی هر چه تمام‌تر از آرایه حسن تعلیل نیز بهره برده است.
مثال دوم: تشخیص مراعات نظیر در دو مصراع
در بیت زیر، کدام واژه در مصراع دوم با واژه‌ای دیگر در مصراع اول مراعات نظیر دارد؟
«گر پشت پا به عالم صورت نمی‌زنی / تا حشر در شکنجه این کفش تنگ باش»
- کفش
- شکنجه
- حشر
- تنگ
تشخیص مراعات نظیر در این مثال کار سختی نیست و با یک نگاه میتوان فهمید که بین «پا» در مصراع اول و «کفش» در مصراع دوم، مراعات نظیر برقرار است.
مثال سوم؛ مثالی سخت اما زیبا برای مراعات نظیر
کدام واژه از مصراع اول با واژه‌ای در مصراع دوم تناسب دارد؟
«ده در شود گشاده، شود بسته چون دری / انگشت، ترجمان زبان است لال را»
کمی سخت است، اما با کمی تامل متوجه می‌شویم که شاعر عدد «ده» را بی‌دلیل در مصراع اول نیاورده است. منظور او تعداد انگشتان دست است که فرد لال با استفاده از آنها منظور خود را بیان می‌کند. پس در اینجا بین واژه «ده» و «انگشت»، تناسب زیبا و جالبی برقرار است.
مثال چهارم برای مراعات نظیر
در کدام گزینه از آرایه مراعات نظیر استفاده نشده است؟
- شنیدم که پروانه با شمع گفت
- بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم
- شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد
- گه نعره زدی بلبل، گه جامه دریدی گل
«پروانه» و «شمع» در مصراع اول، «شیرین» و «فرهاد» در گزینه سوم و «گل» و «بلبل» در گزینه آخر با هم مراعات نظیر دارند، اما در گزینه دوم اثری از مراعات نظیر دیده نمی‌شود.
سخن پایانی
مراعات نظیر یکی از آرایه‌های ادبی زیبا در زبان فارسی‌ست. شاعر یا نویسنده در این آرایه با آوردن دو یا چند واژه در یک بیت یا عبارت که در خارج از آن بیت یا عبارت هم رابطه‌ای آشنا و خاص با هم دارند، تناسب زیبایی برقرار می‌سازد. همان‌طور که در ابتدای مقاله هم گفتیم، برخی از مراعات نظیرها پیچیده‌ترند و به تامل بیشتری برای درک شدن نیاز دارند. آنچه بیش از همه در تشخیص مراعات نظیر به شما کمک می‌کند، دیدن مثالهای متنوع و تمرین و تکرار است. پس با تکرار مداوم حل مثال زیاد، ذهنتان را برای درک و تشخیص این آرایه ادبی زیبا ورزیده کنید.
سوالات متداول
- آرایه مراعات نظیر چیست؟
وقتی دو یا چند واژه در یک عبارت یا بیت رابطه خاص و آشنایی در خارج از چهارچوب متن با هم داشته باشند و دیدن همزمان آنها تداعیکننده چیز خاصی باشد، آن واژهها با یکدیگر مراعات نظیر دارند. - تشخیص مراعات نظیر چگونه است؟
بهترین روش برای تشخیص مراعات نظیر، تمرین و دیدن مثالهای متنوع است. برای تشخیص مراعات نظیر باید با دقت تکتک کلمات یک عبارت یا بیت را مرور و روابط خاص و آشنا را پیدا و گاهی کشف کنید. - انواع مراعات نظیر چه هستند؟
اگرچه ادیبان و اهل فن، تقسیمبندی خاصی برای مراعات نظیر ذکر نکردهاند، اما مراعات نظیر را میتوان به چند نوع تقسیم کرد: ۱. مراعات نظیر بین عناصر همجنس مثل ماه و خورشید؛ مراعات نظیر بین واژههای ملازم همدیگر مثل خسرو و شیرین و شمع و پروانه؛ ۳. مراعات نظیر بین «مشبه و مشبهبه» های پرتکرار مثل بلندی و سرو.
