در این مقاله می‌خواهیم به توضیح دو مورد دیگر از آرایه های ادبی زیبای زبان فارسی یعنی آرایه قلب و آرایه عکس بپردازیم. در آرایه قلب حروف و در آرایه عکس کلمات جابه‌جا می‌شوند. ما در اینجا از توضیح آرایه قلب و انواع آن شروع می‌کنیم و سپس به سراغ آرایه عکس می‌رویم. در طول راه نیز با مثال‌های فراوان سعی می‌کنیم به شما در یادگیری بهتر این دو آرایه ادبی کمک کنیم.
قلب چیست و چه انواعی دارد؟
قلب در لغت به معنای واژگون‌کردن و مقلوب نیز به معنای واژگون است. وقتی در یک بیت یا عبارت از کلماتی استفاده کنیم که از حروف یکسان، اما مقلوب (جابه‌جا) تشکیل شده باشند، آرایه قلب پدید می‌آید.
در این آرایه نیازی نیست که حتما تمام حروف جابه‌جا شوند و حتی اگر دو کلمه تنها در دو حرف با یکدیگر تفاوت داشته باشند هم آرایه قلب به حساب می‌آید؛ مثل «ادبی و ابدی» که فقط جای حروف «د» و «ب» در آن‌ها تغییر کرده است. به دلیل همین انعطاف‌پذیری، آرایه قلب را به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند:
- قلب بعض
- قلب کل
- قلب کامل
- قلب مجنّح
- قلب ملحق
قلب بعض (جناس قلب)
در قلب بعض که یکی از انواع جناس به نام جناس قلب نیز به حساب می‌آید، تعداد و حروف سازنده دو کلمه مثل همدیگرند اما ترتیب حروف آن‌ها در هم ریخته است، مثل:
- امل و مال
- قالب و قابل
- عامل و عالم
- دیار و دریا
- هار و رها
- حریم و رحیم
- شاعر و عاشر
- تربت و رتبت در بیت «جنت رقمی ز رتبت اوست / تبت اثری ز تربت اوست»
قلب کل
دو واژه از لحاظ چینش حروف کاملا عکس یکدیگرند، مثل
- جنگ و گنج
- بابک و کباب
- کاخ و خاک
- عرش و شرع
قلب کامل یا مستوی
وقتی تمام حروف یک عبارت یا مصراع از آخر به اول با تمام حروف آن عبارت از اول به آخر یکسان باشد:
- شکر به ترازوی وزارت برکش
- کل ملکی کل ملکی کل ملک
هر دو عبارت بالا را چه از اول به آخر بخوانید و چه از آخر به اول بخوانید، دقیقا شبیه کلماتی مثل «گرگ» و «کبک»، به یک صورت ادا می‌شوند.
قلب مجنح
اگر دو کلمه که با هم قلب کل دارند، یکی در ابتدای بیت و دیگری در عروض آن بیاید، آرایه قلب مجنّح به وجود می‌آید:
- «حور بر یاد جمال تو روان بخشد روح»
- «میغ از کف دست تو شود تیره که بحر است / بحر از سر کلک تو شود طیره که غیم است»
حتما معنای بیت بالا از حافظ شیرازی را برای خودتان مرور کنید، زیرا لطافت طبع فراوانی دارد و در حین مطالعه شما را سر حال و ذوق می‌آورد.
قلب ملحق
در این نوع از آرایه قلب نیز یکی از کلمات در ابتدای مصراع اول و دیگری در ابتدای مصراع دوم می‌آید؛ با این تفاوت که این دو کلمه با هم قلب بعض دارند:
- «بحر خون پیدا شود از هر طرف / ز ابر تیغ همچو آبت، گاه حرب»
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
آرایه عکس
وقتی در یک مصراع، بیت یا عبارت تک‌تک کلمات وارونه شوند، آرایه عکس پدید می‌آید:
- «گهی زین به پشت و گهی پشت به زین»
- «تن ز جان و جان ز تن مستور نیست»
- «برهنگی فرهنگی و فرهنگ برهنگی»
- «بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت»
- «می‌گفت گرفته حلقه در بر / کامروز منم چو حلقه بر در»
سخن پایانی
آرایه قلب و عکس را با مثال مرور کردیم. در آرایه قلب با جابه‌جایی حروف یکسان، کلمات جدیدی می‌سازیم و در آرایه عکس با وارونه کردن ترتیب کلمات، معانی جدیدی خلق می‌کنیم. استفاده از این دو آرایه در شعر و نثر بسیار سخت است، زیرا اگر در کاربرد آن‌ها اغراق کنیم، لفاظی جای معناپردازی را می‌گیرد. برای همین شاعران و نویسندگان به ندرت از این دو آرایه استفاده کرده‌اند. به هر حال، یادگیری آن‌ها برای شما که باید به همه آرایه‌ها مسلط باشید و سوالات آن‌ها را پاسخ دهید، ضروری‌ست. امیدواریم که این مطلب در یادگیری بهتر این دو آرایه به شما کمک کرده باشد.
