«اَلا یا اَیُّهَا السّاقی اَدِرْ کَأسَاً و ناوِلْها / که عشق آسان نِمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها»
بیت بالا یکی از شاهکارهای ادبی زبان فارسی‌ست که یک مصراع آن عربی و مصراع دیگر آن فارسی‌ست. احتمالا اسم ملمعات به گوشتان خورده باشد. ملمعات یکی از گونه‌های شعری‌ست که در آن شاعر، مصراع‌ها یا بیت‌های یک شعر را به صورت یک در میان، فارسی و عربی می‌سراید. ما در این مقاله می‌خواهیم با توجه به اشعار بزرگان زبان فارسی به توضیح این آرایه ادبی زیبا بپردازیم.
آرایه ملمع چیست؟
یک لحظه سختی‌های شعر سرودن و تنظیم وزن، عروض و قافیه را در ذهنتان تجسم کنید. تازه شعر فقط به ظاهرش نیست و باید از نظر خیال‌انگیز و اغنای معنایی نیز مخاطب را سرحال بیاورد. حالا فرض کنید یک شاعر بعضی از مصراع‌ها یا بیت‌ها را به زبان فارسی و برخی دیگر را به زبان عربی بسراید!!! این کار فقط از صاحبان سخن برمی‌آید و به اشعار زیبایی مثل این بیت ماندگار حافظ ختم می‌شود:
- «از خون دل نوشتم، نزدیک دوست نامه / «اِنّی رَأیتُ دَهراً، مِن هَجْرِکَ القیامه»
- دارم من از فراقش، در دیده صد علامت / لَیسَت دُموعُ عَینی، هٰذا لَنا العلامه؟
- هر چند کآزمودم، از وی نبود سودم / مَن جَرَّبَ المُجَرَّب، حَلَّت به الندامه»
حافظ شیرازی در ابیات بالا گل کاشته است و با ترکیب عربی و فارسی، یکی از بهترین ملمعات ادبیات ایران و جهان را خلق کرده است. حتی برای کسی که زمان عربی نمی‌داند هم ابیات بالا گوش‌نواز و دل‌پذیر است. در این شعر از آرایه ملمع استفاده شده است. در علم بدیع:
- «وقتی یک مصراع یا یک بیت از شعری به زبان فارسی و مصراع یا بیت دیگری به زبان عربی سروده شود و این تناوب در طول شعر رعایت شود، آرایه ملمع پدید می‌آید».
برای اطلاعات بیشتر بد نیست بدانید که:
- «از خون دل نوشتن» در بیت اول ملمع بالا ایهام دارد، زیرا دو معنا دارد و هر دو معنا از متن قابل استنباط‌اند: ۱. از خون دلم مرکب تهیه کردم و با آن نوشتم؛ ۲. از درد دوری نوشتم.
- واژه‌های «آزمود – سود» در بیت سوم با هم سجع دارند.
آرایه ملمع در سطح مصراع
سعدی در شعر زیر یک قدم هم فراتر گذاشته است و مصراع‌ها را به صورت ضربدری فارسی و عربی سروده است:
- «وقت‌ها یک دم برآسودی تنم / قال مولايَ لِطَرفي لا تَنَم
- اِسْقیاني و دَعاني؛ أَفْتَضِح / عشق و مستوری نیامیزد به هم
- ما به مسکینی سلاح انداختیم / لا تَحِلُّوا قَتْلَ مَن أَلْقَی السَّلَم
- یا غریبَ الْحُسْنِ، رِفْقاً بِالْغَریب / خون درویشان مریز ای محتشم»
در ابیات بالا که بخشی از شعر ملمع سعدی‌ست، او به صورت ضربدری جای مصراع‌های فارسی و عربی را عوض کرده و به لطافت و زیبایی شعر افزوده است. همچنین سلاح انداختن در بیت سوم ملمع بالا کنایه از تسلیم شدن است.
آرایه ملمع در سطح بیت
در شعر زیر از مولانا، او نیز توان خود در سرودن شعر ملمع را به خوبی نشان داده است:
- «الیوم من الوصل نسیم و سعود / الیوم اری الحب علی العهد فعودوا
- رفته‌ست رقیب و بر آن یار نبود او / بی‌زحمت دشمن دم عشاق شنود او
- یا قلب ابشرک به وصل و رحیق / ما فاتک من دهرک الیوم یعودوا
- شکر است عدو رفته و ما همدم جامیم / ما سرخ و سپید از طرب و کور و کبود او»
ابیات بالا بخشی از شعر ملمع مولاناست که در آن بیت‌ها یکی در میان به زبان عربی و فارسی سروده شده‌اند.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
سخن پایانی
هر گاه شاعر به صورت متناوب، مصراع‌ها یا بیت‌های یک شعر را به صورت فارسی و عربی بسراید، آرایه ملمع پدید می‌آید و به زیبایی سخن می‌افزاید. شاعران ایرانی حتی در سرودن شعر عربی هم تبحر خاصی داشته‌اند. حاصل تلاش‌های آن برای ترکیب شعر عربی و فارسی با یکدیگر به ساخت ملمعات منجر شده است که برخی از آن‌ها مثل بیت «حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ / مَتیٰ ما تَلْقَ مَنْ تَهْویٰ دَعِ الدُّنْیا وَ اَهْمِلْها» از حافظ، در بین عموم نیز شهرت خاصی یافته‌اند.
