مسند و مسندالیه دو نقش دستوری در زبان فارسی هستند که ما هنگام صحبت درباره‌ی حالات و صفات مختلف از آنها استفاده می‌کنیم. دانش‌آموزان از پایه هفتم به بعد، سروکارشان زیاد به مسند و مسندالیه می‌افتد. پس یک دانش‌آموز در دوره متوسطه اول باید به‌خوبی از مسند و مسندالیه آگاه باشد و بتواند آنها را در جملات پیچیده تشخیص دهد. بههمیندلیل، ما در این مقاله از مباحث مفهومی و مثال‌های ساده‌تر شروع می‌کنیم و سپس به‌سراغ نحوه تشخیص مسند و مسند الیه در جمله‌های سخت‌تر می‌رویم.
مسند و مسند الیه ۲ جزء اصلی جمله اسنادی
مسند و مسند الیه در جمله معنا پیدا می‌کنند. وقتی یک جمله در حالت یا صفتی از چیزی صحبت می‌کند، آن جمله را جمله اسنادی می‌نامیم.
- «حسن خوش‌اخلاق است.»
در جمله‌ی بالا، درحال نسبت‌دادن صفت خوش‌اخلاقی به حسن هستیم، پس این جمله یک جمله‌ی اسنادی است. وقتی درباره حالت و صفت چیزی یا کسی صحبت می‌کنیم، جمله ما یک جمله اسنادی (اسمیه) است. در مقابل جمله‌های اسنادی، جمله‌های دارای فعل تام (جمله‌های فعلیه) را داریم که هنگام صحبت درباره عمل کسی یا چیزی از آنها استفاده می‌کنیم.
پیشنهاد مطالعه: فعل چیست؟
فعل اسنادی کامل‌کننده مسند و مسند الیه
همانطور که در مطلب انواع فعل نیز گفتیم، به‌صورت کلی ۲ دسته فعل داریم:
- فعل‌های ربطی یا اسنادی که کارشان ربط‌دادن مسند به مسند الیه است. مثلا در جمله «علی خواب‌آلود بود»، فعل بود در حال ربط‌دادن کسالت به علی است.
- فعل‌های تام که کارشان بیان عمل فاعل است. مثلا در جمله «علی خوابید»، خوابیدن فعل جمله است و حکایت از کاری دارد که علی انجام داده است.
فعل‌های است، بود، شد، گشت و گردید از مهم‌ترین فعل‌های اسنادی‌اند. شناخت این فعل‌ها مهم است زیرا در تشخیص مسند و مسندالیه به شما کمک می‌کند. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم سری هم به مطلب فعل اسنادی بزنید.
مسند چیست؟
مسند به‌معنای «نسبت داده شده» است. صفت یا حالتی که در جمله اسنادی به کسی یا چیزی نسبت می‌دهیم را مسند می‌گوییم. به‌عبارت‌دیگر، مسند کلمه یا گروهی از کلمات است که صفت یا حالتی را به نهاد یا مسندالیه نسبت میدهد. مثلا در جمله «حسن خوش‌اخلاق است»، واژه «خوش‌اخلاق» یکی از صفات حسن را بازگو می‌کند و مسند است.
مثال برای مسند
| جمله اسنادی | مسند |
| زهرا کسل است. | کسل |
| امروز هوا گرم است. | گرم |
| سفر خوش گذشت. | خوش |
| رستم، پهلوان بود. | پهلوان |
| همه او را گناهکار می‌دانستند. | گناهکار |
| او خودش را درمانده دید. | درمانده |
| او را جهان‌آفرین می‌خوانند. | جهان‌آفرین |
| نگران به نظر می‌رسید. | نگران |
| در کلاس غوغایی به پا شد. | غوغا |
| دلم رنگ‌وبوی تنهایی گرفت. | غوغا |
تشخیص مسند در جمله
۳ روش رایج برای تشخیص مسند در جمله وجود دارد:
- تشخیص مسند از روی فعل اسنادی
- پیداکردن مسند به‌کمک ۳ واژه پرسشیِ «چی؟، چطور؟ و چگونه؟»
- تبدیل جمله‌های ۴ جزئی به ۳ جزئی برای پیداکردن مسند در جمله
۲ روش اول بیشتر در جمله‌های ۳ جزئی (مسندالیه – مسند – فعل اسنادی) کاربرد دارند و روش سوم برای جمله‌های ۴ جزئی (مسندالیه – مفعول – مسند – فعل اسنادی) به کار می‌آید. در ادامه این ۳ روش را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد مطالعه: مفعول چیست؟
تشخیص مسند با فعل اسنادی
۵ فعل اسنادی رایج (است – بود – شد – گشت – گردید) در زبان فارسی وجود دارد که مسند در اکثر مواقع دقیقا قبل از آنها می‌آید. به جمله زیر دقت کنید:
- «هوا خنک است».
در این جمله کافی‌ست فعل اسنادی را پیدا کنیم. کلمه قبل از فعل اسنادی (خنک)، مسند جمله است. هنگام استفاده از این روش باید حواستان به ۲ نکته باشد:
- گاهی ترتیب مسند و فعل اسنادی در جمله به هم می‌خورد. مثلا در مصرع «شدش گیتی به پیش چشم تاریک»، فعل اسنادی اول جمله آمده و مسند در آخر جمله قرار گرفته است.
- برخی از فعل‌های اسنادی معنای دیگری هم دارند. مثلا در جمله «مادر علی کشوی او را گشت»، گشتن معنای جست‌وجوکردن میدهد و فعل اسنادی به حساب نمی‌آید.
این ۲ استثنا، اعتبار این روش را کاهش میدهد، اما استفاده از آن باعث می‌شود که سریع‌تر مسند را پیدا کنید؛ به‌شرط اینکه در کنار آن از ۲ روش دیگر هم کمک بگیرید.
تشخیص مسند با ادات پرسشی
رایج‌ترین روش تشخیص مسند، استفاده از ضمایر پرسشی «چی؟، چطور؟ و چگونه؟» است.
- «زندگی پر از تلخی و شیرینی است.»
در مثال بالا کافی‌ست مسندالیه (نهاد) را پیدا کنیم و با سوالات بالا درباره‌‌اش تحقیق کنیم.
- زندگی چگونه است؟ / تلخ و شیرین (مسند)
این روش بسیار موثر است، زیرا برای رد جمله اسنادی هم کاربرد دارد. مثلا اگر شک کنیم که آیا جمله «علی آرام خوابیده بود»، اسنادی یا فعلیه است، می‌توانیم:
- نزديك‌ترين واژه به مسند –در اينجا كلمه آرام- را از جمله حذف کنیم.
- جمله را دوباره بخوانیم و به این مسئله دقت کنیم که آیا جمله مبهم است و نیاز به پرسیدن سوال‌هایی مانند چطور و چگونه دارد؟
- اگر نیاز داشت، یعنی واژه حذف‌شده مسند است و درغیراین‌صورت، آن واژه در نقش قید یا نقش دستوری دیگری آمده است.
حالا بیایید همین جمله را با حذف آرام دوباره بخوانیم:
- «علی خوابیده بود».
همانطور که می‌بینید، معنای جمله کامل است و ما را به پرسش از چگونگی خوابیدن علی ترغیب نمی‌کند. پس کلمه آرام در این جمله مسند نیست.
مثال برای تشخیص مسند با ضمایر پرسشی
| جمله اسنادی | سوال از چی، چطور و چگونه | مسند |
| زهرا کسل است. | زهرا چگونه بود؟ | کسل |
| امروز هوا گرم است. | هوا چطور است؟ | گرم |
| سفر خوش گذشت. | سفر چطور گذشت؟ | خوش |
| رستم، پهلوان بود. | رستم چی بود؟ | پهلوان |
| همه او را گناهکار می‌دانستند. | همه او را چگونه می‌دانستند؟ | گناهکار |
| او خودش را درمانده دید. | او خودش را چگونه دید؟ | درمانده |
| او را جهان‌آفرین می‌خوانند. | او را چی مینامند؟ | جهان‌آفرین |
| نگران به نظر می‌رسید. | چگونه به نظر می‌رسید؟ | نگران |
| در کلاس غوغایی به پا شد. | در کلاس چطور شد؟ | غوغا |
| روان‌شناسان من را فردی درون‌گرا مینامند. | من را چی مینامند؟ | درون‌گرا |
تبدیل جمله های اسنادی ۴ جزئی به ۳ جزئی
برخی از جمله‌های اسنادی پیچیده‌تر از مثال‌های بالا هستند، زیرا علاوه‌بر ۳ جزء مسندالیه، مسند و فعل اسنادی، دارای مفعول هم هستند. برای تشخیص مسند در این جمله‌ها از قاعده زیر استفاده کنید:
- «تبدیل مفعول به نهاد + ترکیب وصفی (مسند) + است».
اگر یک‌جمله را طبق دستورالعمل بالا بازنویسی کردید و معنادار بود، ترکیب وصفی آن جمله مسند است.
نکته: به‌هیچ‌وجه از دیگر فعل‌های اسنادی در قاعده بالا استفاده نکنید زیرا شما را به خطا می‌اندازد.
مثال تشخیص مسند
در جمله روبه‌رو مسند را مشخص کنید: «مردم ایران تختی را پهلوانی بزرگ می‌‌‌دانند».
طبق قاعده‌ای که توضیح دادیم، جمله را به‌این‌صورت بازنویسی می‌کنیم:
چون جمله «تختی پهلوانی بزرگ است» معنا دارد، پس «پهلوانی بزرگ» مسند جمله بالاست.
مثال: در جمله روبه‌رو مسند را مشخص کنید: «همه او را گناهکار می‌دانستند».
در این جمله واژه «او» مفعول و کلمه «پخته» صفتش است. دوباره طبق دستورالعمل تبدیل جمله ۴ جزئی به ۳ جزئی خواهیم داشت:
مثال: آیا در جمله روبه‌رو مسند وجود دارد؟: «من درس‌هایم را مطالعه کردم».
دوباره طبق همان دستورالعمل قبلی عمل می‌کنیم:
- درس‌هایم جای نهاد جمله را می‌گیرد و مطالعه را مسند فرض می‌کنیم.
جمله «درس‌هایم مطالعه است»، معنایی را منتقل نمی‌کند، پس واژه مطالعه مسند نیست. دقت کنید که این جمله با دیگر فعل‌های اسنادی مانند «شد» به جمله‌ای معنادار تبدیل می‌شود. دقیقا بههمیندلیل است که در ابتدای این قسمت بر استفاده‌نکردن از آنها تاکید داشتیم و دوباره هم تاکید می‌کنیم:
- فقط از فعل «است» در فرمول بالا استفاده کنید و به‌هیچ‌وجه، دیگر فعل‌های اسنادی را به کار نبرید.
مسند الیه چیست؟
مسندالیه به‌معنای «نسبت‌داده‌شده به او» است و بخشی از جمله است که مسند درباره آن صحبت می‌کند. نهادِ جمله اسنادی را مسندالیه می‌گویند.
- «عروسک زیبا است.»
واژه «عروسک» در جمله بالا مسندالیه است، زیرا درحال نسبت‌دادن زیبایی به آن هستیم. مسندالیه گاهی اسم، گاهی گروه اسمی‌ست. در جمله‌های ۴جزئی مانند مثال‌های قسمت قبل، مفعول جمله مسندالیه است.
نحوه تشخیص مسند الیه در جمله
بهترین روش برای تشخیص مسندالیه در جمله، استفاده از ضمایر پرسشی «چه‌چیزی؟» و «چه‌کسی؟» است.
- ماشین علی آبی‌رنگ است | چه‌چیزی؟ / ماشین علی (مسندالیه و نهاد)
- حسین ناراحت است | چه‌کسی؟ / حسین (مسندالیه و نهاد)
در مقاله نهاد و گزاره چیست، مفصل‌تر درباره نحوه تشخیص نهاد و مسندالیه توضیح داده‌ایم.
مثال برای مسند الیه
| جمله اسنادی | سوال از چه‌کسی و چه‌چیزی | مسند |
| زهرا کسل است. | چه‌کسی؟ | زهرا |
| امروز هوا گرم است. | چه‌چیزی؟ | هوا |
| سفر خوش گذشت. | چه‌چیزی؟ | سفر |
| رستم، پهلوان بود. | چه‌کسی؟ | رستم |
| همه او را گناهکار می‌دانستند. | چه‌کسی را؟ | او |
| او خودش را درمانده دید. | چه‌کسی را؟ | خودش |
| او را جهان‌آفرین می‌خوانند. | چه‌کسی را؟ | او |
| رفتار علی، سعید را نگران کرد. | چه‌کسی را؟ | سعید |
| روان‌شناسان من را فردی درون‌گرا مینامند. | چه‌کسی را؟ | من |
مثال برای تشخیص مسند و مسند الیه در جمله
حالا که مسند و مسندالیه را چه مفهومی و چه در جمله آموختیم، برای تثبیت این مفاهیم در ذهن و درک بهتر آنها، چند تمرین بایکدیگر حل می‌کنیم.
مثال اول برای تشخیص مسند در جمله
در جمله «حسین باهوش است»، مسند را مشخص کنید.
چون با جمله‌ای ۳ جزئی روبهروایم که با فعل اسنادی به پایان رسیده است، ۲ روش ساده برای پیداکردن مسند داریم:
- واژه قبل از فعل اسنادی (باهوش) را به‌عنوان مسند در نظر بگیریم.
- با سوال‌های «چگونه» و «چطور» مسند را پیدا کنیم: حسین چگونه است؟ / باهوش (مسند)
مثال برای تشخیص مسند در شعر
« توانا بُوَد هرکه دانا بُوَد»
شاعران گاهی به‌دلایلی مانند قافیه‌سازی و زیبایی‌بخشی، اجزای جمله را جابه‌جا می‌کنند. برای پیداکردن اجزای جمله در شعرها بهتر است ابتدا آنها را به‌صورت نثر بازنویسی کنیم. مصرع بالا را می‌توان به این شکل بازنویسی کرد:
- «هر دانایی توانا است» یا «دانا توانا است».
در اینجا هم با جمله‌ای ۳ جزئی روبهروایم. که با سوال درباره چگونگی به جواب می‌رسیم:
- «دانا توانا است» | دانا چگونه است؟ / توانا (مسند)
«شدش گیتی به پیش چشم تاریک»
چون با شعر مواجه‌ایم، ابتدا بازنویسی‌اش می‌کنیم:
- «گیتی به پیش چشمش تاریک شد».
بهترین روش برای پیداکردن نهاد و مسندالیه، استفاده از کلمات پرسشی «چه‌کسی» و «چه‌چیزی» است. در جمله بالا می‌توان حرف اضافه و متمم را حذف کرد تا به‌جمله‌ای ۳ جزئی تبدیل شود.
- «گیتی تاریک شد.» | چه‌چیزی؟ / گیتی (مسندالیه)
«که تو شیرمردی و من پیرزن»
حرف ربط «واو»، این مصرع را به ۲ جمله مجزا تقسیم کرده است:
- «تو شیرمرد هستی».
- «من پیرزن هستم».
اگر هست را همان است در نظر بگیریم، مصرع بالا از ۲ جمله اسنادی ساده تشکیل شده است.
«رخ شاه‌کاووس پرشرم دید»
ابتدا مصرع شعر را به نثر برمی‌گردانیم:
- «رخ شاه‌کاووس را پرشرم دید».
در این مثال با جمله‌ای ۴ جزئی روبهروایم که نهادش (او) به قرینه حذف شده است. پس نسخه کامل جمله بالا به‌این‌صورت است:
- «او رخ شاه‌کاووس را پرشرم دید».
حالا می‌توان این جمله ۴ جزئی را با تبدیل مفعول به نهاد ۳ جزئی کرد:
- «شاه‌کاووس پرشرم است».
چون جمله «شاه‌کاووس پرشرم است» معنا دارد، پس پرشرم در این جمله مسند است.
سخن پایانی
مسند و مسندالیه ۲ جزء اصلی در جمله‌های اسنادی هستند. وقتی صفتی یا حالتی را به کسی یا چیزی نسبت می‌دهیم، آن صفت در نقش مسند و آن کس یا چیز در نقش مسندالیه می‌آیند. بهترین روش برای تشخیص مسند، سوال از چگونگی است که حالت یا صفت جمله را به ما نشان میدهد و بهترین راهکار برای تشخیص مسندالیه، پرسش از «چه‌چيزی؟» و «چه‌کسی؟» است که ما را به صاحب حالت یا صفت می‌رساند. شاید اگر فقط همین سخن آخر را خوانده باشید، از آن سر درنیاورید، اما با خواندن متن مقاله و حل مثال‌ها، مطئمنا به تسلط خوبی بر نقش مسند و مسندالیه در جمله می‌رسید.
سوالات متداول
- مسند چیست؟
بخشی از جمله اسنادیست که صفت یا حالتی را به کسی یا چیزی نسبت میدهد. مثلا در جمله «حسین تنبل است»، تنبلی صفت حسین و مسند جمله است. - مسندالیه چیست؟
شخصی یا چیزیست که در حال اسناد صفت یا حالتی به او هستیم. مثلا در جمله «پیراهن قرمز است»، در حال اسناد قرمزی به پیراهن هستیم، پس پیراهن مسندالیه جمله است. - مسند را چگونه تشخیص دهیم؟
برای تشخیص مسند ۳ روش وجود دارد که در متن مقاله آنها را مفصل بررسی کردهایم: ۱. واژه قبل از فعل اسنادی؛ ۲. پرسیدن سوال با ضمایر پرسشی «چطور» و «چگونه»؛ ۳. تبدیل جمله ۴ جزئی به ۳ جزئی.
