وقتی برای رویدادی واقعی، دلیلی غیر واقعی و تخیلی بیان می‌کنیم، آرایه حسن تعلیل پدید می‌آید. این تصویر را یک لحظه در ذهنتان مجسم کنید: «فردا امتحان سختی درانتظارتان است و شما با استرس زیاد در حال مطالعه هستید. بیرون هم باران می‌برد». اگر در چنین موقعیتی بگویید که «آسمان هم از حال و روز من به گریه افتاده است!»، برای بیان حجم استرس و ناراحتی‌تان که امری کاملا واقعی‌ست، دلیلی خیال‌انگیز آورده‌اید. شاعران و نویسندگان هم در متون ادبی به همین شیوه از آرایه ادبی حسن تعلیل استفاده می‌کنند که در ادامه با جزئیات و مثال‌های فراوان درباره نحوه تشخیص آن صحبت می‌کنیم.
حسن تعلیل چیست
این آرایه از دو کلمه حسن (زیبایی) و تعلیل (ذکر علت) تشکیل شده است. وقتی به جای بیان علت شناخته‌شده و مشهور یک رویداد، دلیلی شاعرانه برای آن بیاوریم، حسن تعلیل پدید می‌آید. به مثال زیبا و دل‌نشین زیر نگاه کنید:
- «بشکن دل بی‌نوای ما را ای عشق / این ساز شکسته‌اش خوش‌آهنگ‌تر است»
شاعر برای توصیف حال «عاشق دل‌شکسته» دلیلی شاعرانه می‌آورد: «عیبی ندارد که عشق دل من را بشکند، زیرا دل به سازی می‌ماند که شکسته‌اش آهنگ خوش‌تری دارد».
در آرایه حسن تعلیل همواره با دو مسئله روبه‌رو هستیم:
- مسئله یا موضوعی واقعی با علتی مشخص یا مشهور
- ذکر دلیلی شاعرانه یا غیرواقعی برای آن مسئله
اگر دلیل بیان شده واقعیت داشته باشد، دیگر حسن تعلیل نداریم. برای مثال اگر بگوییم: «هوا سرد است، چون در زمستان هستیم»، دیگر حسن تعلیل نداریم، اما اگر بگوییم «سردی هوا به خاطر دل‌سردی من از زندگی و دنیاست»، علت بیان شده خیالی‌ست و حسن تعلیل داریم.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
تشخیص حسن تعلیل
برای تشخیص حسن تعلیل باید به این دو سوال پاسخ دهید:
- آیا برای موضوعی مشخص و واقعی علتی بیان شده است؟ (اگر پاسخ خیر بود که هیچ، اما اگر بله بود ادامه می‌دهیم).
- آیا علت بیان شده در واقعیت ربطی به معلول دارد؟ (اگر پاسخ خیر بود، پس حسن تعلیل داریم).
حالا بیایید طبق همین قاعده چند مثال بزنیم و جواب دهیم.
- «ور سرو نه قامت تو دیده‌ست / وی را کشش از چه سوی بالاست؟»
موضوع: بلندی قامت سرو / علت: دیدن قد و بالای تو و الگوبرداری از آن / علت شاعرانه و غیرواقعی‌ست، پس حسن تعلیل داریم.
- «سایه سرو سهی گر بر زمین کج فتد / کج نماید در نظر اما به قامت راست است»
موضوع: کج به نظر رسیدن سایه سرو / علت: کجی زمین و خطای دید ما / علت واقعی‌ست و حسن تعلیل نداریم.
- «افتاده نقد جوانی من ز من در راه / به قد خم شده در زیر پا از آن می‌نگرم»
موضوع: خمیدگی قد و قامت / علت: جست‌وجوی جوانی از دست رفته بر روی زمین!!! / علت بی‌ربط است، پس حسن تعلیل داریم. «نقد جوانی» در اینجا اضافه تشبیهی‌ست، پس آرایه تشبیه هم داریم.
حسن تعلیل با مثال
در این قسمت به چند مثال جذاب و دل‌پذیر دیگر از آرایه حسن تعلیل نگاهی می‌اندازیم، لذت می‌بریم و این آرایه ادبی را بهتر و عمیق‌تر یاد می‌گیریم:
مثال از بی‌‌ثمری سرو برای حسن تعلیل
- «به سرو گفت کسی: میوه‌ای نمی‌آری؟ / جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند»
درخت سرو هیچ ثمره و میوه‌ای ندارد. شاعر در اینجا دلیل شاعرانه برای این موضوع بیان می‌کند: سرو آزاده است و آزادگان هم از نیازهای مادی فارغ و آزاده‌اند. علت بیان شده کاملا خیالی و شاعرانه است. صحبت با سرو و شخصیت‌بخشی به آن در بیت بالا، آرایه تشخیص زیبایی هم پدید آورده است.
حسن تعلیل برای دل‌تنگی یار
- «امروز مرا در دل جز یار نمی‌گنجد / تنگ است از آن در وی اغیار نمی‌گنجد»
هیچ چیزی به غیر از یاد یار اجازه ورود به دل شاعر را ندارد، زیرا دلش تنگ است و جا برای ورود اغیار ندارد. اگر می‌خواهید لذت بیشتری ببرید به تعداد حروف «یار» و «اغیار» توجه کنید: اغیار حروف بیشتری از یار دارد و دل شاعر به حدی تنگ است که فقط به اندازه حروف یار جا دارد!!!
دلیل زیبا برای سرخی لاله‌ها
- «گر پر از لاله سیراب بود دامن کوه / مرو از راه که آن خون دل فرهاد است»
شاعر دلیلی غم‌انگیز و شاعرانه برای سرخی لاله‌ها آورده است: از آن دامن کوه پر از لاله سیراب است که خون سرخ فرهاد بر آن خاک ریخته شده است. در بیت بالا، اشاره‌ای هم به داستان عاشقانه شیرین و فرهاد شده است، پس تلمیح هم داریم.
- هزار پیرهن از شوق می‌کند پاره / به گوش غنچه چو بانگ هزار می‌آید
جامه‌دریدن یا شکفتن غنچه به دلیل شنیدن آوای هزار (بلبل) است. شاعر می‌خواهد بگوید که صدای بلبل به حدی زیباست که غنچه‌ها از سر شوق، پیراهن خود را پاره می‌کنند. واژه هزار در بیت دوم ایهام دارد، زیرا هم می‌تواند به معنای بلبل باشد و هم به معنای عدد هزار.
سخن پایانی
در آرایه حسن تعلیل شاعر برای موضوعات ساده، آشنا و جذابی مثل بارش باران، رویش شکوفه‌ها، زیبایی معشوق و دل شکسته عاشق، دلایلی خیال‌انگیز و شاعرانه بیان می‌کند. تشخیص این آرایه گاهی سخت است، پس همیشه طبق قاعده کلی بیان شده در متن عمل کنید: ابتدا بیت یا عبارت را با دقت بخوانید و اگر رابطه‌ای علت و معلولی بین دو موضوع دیدید، آن را یادداشت و واقعی یا خیالی بودنش را بررسی کنید. حل مثال و تمرین را هم فراموش نکنید، زیرا بهترین راه برای تسلط بر آرایه‌های ادبی‌ست.
سوالات متداول
- آرایه حسن تعلیل چیست؟
بیان علتی شاعرانه، خیال‌انگیز و غیر واقعی برای موضوعی واقعی و مشهور در شعر و نثر را حسن تعلیل می‌گوییم. برای مثال وقتی می‌گوییم «هوای اینجا به یمن وجود تو گرم و دل‌پذیر است»، برای مطبوع‌بودن هوا دلیلی خیالی آورده‌ایم. - چگونه حسن تعلیل را تشخیص دهیم؟
برای تشخیص حسن تعلیل به این صورت عمل کنید:
۱. بیت یا عبارت را با دقت بخوانید و به دنبال علت بیان شده بگردید؛
۲. اگر علت بیان‌شده واقعی‌ست که هیچ، اما اگر شاعرانه و غیر واقعی‌ست، حسن تعلیل داریم. - تفاوت حسن تعلیل با اسلوب معادله در چیست؟
در اسلوب معادله کاملا با یک معادله ریاضی سر و کار داریم، زیرا برای هر چیزی در عبارت اول، معادلی در عبارت دوم وجود دارد، اما در حسن تعلیل این‌گونه نیست و شاعر بدون چینش دقیق کلمات و ربط دادن آن‌ها به یکدیگر، دلیلی شاعرانه برای یک مسئله بیان می‌کند.
