ما زمانی از فعل‌هایی مانند است، بود و شد، استفاده می‌کنیم که بخواهیم چیزی را به چیزی دیگر نسبت یا ربط دهیم. گاهی‌اوقات تشخیص این رابطه یا نسبت آسان و گاهی دیگر سخت است. مثلا در جمله «علی باهوش است»، به‌راحتی می‌توان تشخیص داد که فعل «است»، به رابطه بین باهوش‌بودن و علی اشاره دارد. اما آیا فعل «می‌نامند» در جمله «او را رستم دستان می‌نامند»، جزو فعلهای اسنادی است؟ برای جواب‌دادن به این سوال و دیگر چالش‌های تشخیص فعل اسنادی، ابتدا فعل اسنادی را تعریف و سپس نکات تکمیلی و انحرافی آن را بیان می‌کنیم.
پیشنهاد مطالعه: فعل چیست؟
جمله اسنادی و اجزای آن
جمله اسنادی در دستور زبان فارسی دارای ساختار «مسندالیه + مسند + فعل اسنادی» است. هرکدام از اجزای جمله اسنادی معنا و نقشی در جمله دارد:
- مسندالیه: بخشی از جمله است که صفت یا حالتی را به او نسبت می‌دهیم.
- مسند: صفت یا حالتی‌ست که به مسندالیه نسبت داده میشود.
- فعل اسنادی: بین مسند و مسندالیه ارتباط برقرار می‌کند.
فعل اسنادی چیست؟
- «رضا با خوشحالی به مدرسه رفت».
- «رضا خوشحال است».
هر ۲ جمله بالا درباره رضا صحبت می‌کنند اما تفاوت مهمی با هم دارند: جمله اول درباره انجام عملی از سوی رضا صحبت می‌کند اما جمله دوم حالتی را به او نسبت می‌دهد. فعل‌هایی که صفت یا حالتی را به فردی یا چیزی نسبت می‌دهند، فعلهای اسنادی یا ربطی نام دارند. به مثال‌های زیر نگاه کنید:
- «علی مهربان است». / در اینجا «مهربان‌بودن» را به «علی» نسبت داده‌ایم.
- «دو به‌اضافه دو مساوی‌ست با چهار». / در این مثال «دو به‌اضافه دو» را به «چهار» ربط داده‌ایم.
فعل «است» در هر ۲ جمله بالا، رابطه یا نسبتی را بین اجزای جمله به‌وجود آورده است. در زبان فارسی به چنین فعل‌هایی، فعل ربطی میگویند. بیایید نگاهی به رایج‌ترین فعلهای ربطی و استثنائات مربوط به هر کدام از آنها بیندازیم.
افعال اسنادی اصلی
مهم‌ترین و پرکاربردترین فعلهای اسنادی از‌این‌قرار‌ند:
«است، بود، شد، گشت و گردید».
فعل «است» در جمله‌های چسبیده به مصوت‌های «آ، او و ای»، به‌صورت «ست» نوشته میشود. مثل این مصرع: «هر که در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست».
پیشنهاد مطالعه: انواع فعل
افعال اسنادی مفعولی
افعال زیر در جمله‌های وصفی به‌عنوان فعل ربطی ایفای نقش می‌کنند:
| افعال اسنادی خاص | مثال |
| پنداشتن و هم‌معناهای آن مانند یافتن، دانستن و دیدن | او خود را بالاتر از همه می‌دید (می‌دانست / می‌پنداشت) |
| نامیدن و هم‌معناهای آن مانند صدازدن، خواندن و گفتن | است را مهم‌ترین فعل ربطی می‌نامند (میگویند) |
| به‌حساب‌آوردن و هم‌معناهای آن مانند محسوب‌کردن و به‌شمار آوردن | او فردی دانا محسوب میشود (شمرده میشود) |
| گردانیدن و هم‌معناهای آن مانند ساختن، نمودن و کردن | بردِ دیشب، علی را مغرور ساخت (نمود / کرد) |
فعل های شبه اسنادی (فریب‌کار)
اکثر فعل‌هایی که در بالا گفتیم، گاهی در معنای غیراسنادی به کار می‌روند، پس باید حواستان به استثنائات هر کدام از آنها باشد. اول اینکه:
افعال اسنادی «است، بود و شد» گاهی در نقش فعل کمکی می‌آیند و اسنادی نیستند؛ بهعنوانمثال، «است، بود و شد» در فعلهای دیده بود، دیده شد و دیده است، کمکی‌اند نه اسنادی.
فعل های اسنادی «است» و «بود» | موارد استثنا
فعلهای «است» و «بود»، گاهی به‌معنای وجود داشتن و قرار داشتن می‌آیند. در این موارد، آنها فعل اسنادی محسوب نمی‌شوند. بهعنوانمثال:
- «میز ناهارخوری در آشپزخانه است» / است در اینجا معنای قرار داشتن می‌دهد و فعل اسنادی نیست.
- «میز ناهارخوری بزرگ است» / است در این جمله به‌معنای وجود داشتن نیست، پس فعل اسنادی محسوب میشود.
فعل اسنادی «شد» | موارد استثنا
در متون قدیمی از این فعل در معنای رفتن و گذشتن استفاده می‌کردند. «شدن» در این موارد فعل اسنادی نیست. برای مثال:
- «علی به‌سوی خانه شد» / شدن مساوی‌ست با رفتن و فعل اسنادی نیست.
- «علی فارغ‌التحصیل شد» / شدن در اینجا معنای رفتن نمی‌دهد و فعل اسنادی است.
فعلهای اسنادی «گشت» و «گردید» | موارد استثنا
فعلهای «گشت» و «گردید» گاهی در معنای چرخیدن، گردش‌کردن و جست‌وجوکردن می‌آیند. در این موقعیت‌ها آنها فعل اسنادی به حساب نمی‌آیند. بهعنوانمثال:
- «دورت بگردم» / گشتن در اینجا معنای چرخیدن می‌دهد و فعل اسنادی نیست.
- «امروز مکان‌های دیدنی شهر را گشتم» / گشتن = گشت‌وگذار، پس فعل ربطی نیست.
- «تمام خانه را دنبالش گشتم» / گشتن = جست‌وجوکردن، پس فعل ربطی محسوب نمی‌شود.
- «زمین از باران سیراب گشت» / گشتن در اینجا معنای شدن می‌دهد و فعل اسنادی است.
فعل اسنادی با مثال
| فعل اسنادی | جمله اسنادی |
| است | حسین خندان است. |
| بود | زمین تا دیشب خیس بود. |
| شد | آسمان طوفانی شد. |
| گشت | دزد مشخص گشت. |
| پنداشتن | من او را فردی صادق می‌پنداشتم. |
| نامیدن | همه علی را زرنگ‌ترین دانش‌آموز کلاس می‌نامند. |
| به‌حساب‌آوردن | ابن‌سینا را جزو بزرگ‌ترین دانشمندان تاریخ به حساب می‌آورند. |
| گردانید | آن خبر من را آگاه گردانید. |
روش تشخیص فعل اسنادی
بهترین روش برای تشخیص درست افعال اسنادی در جمله، شناسایی استثناهاست. با شناخت آنها می‌توانیم فعلهای غیراسنادی را رد کنیم و راحتتر به تشخص فعلهای اسنادی برسیم. توجه به نکات زیر هم در این زمینه کمکتان می‌کند:
قاعده اول برای تشخیص فعل اسنادی
اگر بتوان فعل یک جمله را با ضمایر پرسشی «چطور» و «چگونه» مورد سوال قرار داد، آن فعل احتمالا جزو افعال اسنادی‌ست. بهعنوانمثال:
- «علی بیمار است» | چگونه است؟ / چون این پرسش معنا دارد، پس فعل جمله ربطی است.
- «کتاب در قفسه است» | چگونه است؟ / پرسش از کتاب چگونه است معنا ندارد، پس فعل جمله اسنادی نیست.
قاعده دوم برای تشخیص فعل اسنادی
همان‌طور که بالاتر گفتیم، برخی از افعال اسنادی به‌همراه مفعول می‌آیند. این افعال می‌توانند جایگزین هم‌معناهای خود شوند. بهترین روش برای تشخیص افعال اسنادی این گروه، جایگزین‌کردن آنها با فعلهای هم‌معنای خودشان است. اگر فعل را جایگزین کردیم و معنای جمله ثابت باقی ماند، فعل جمله از نوع اسنادی‌ست و در غیر این صورت، فعل اسنادی نیست. بهعنوانمثال:
- «من علی را آگاه کردم» | «من علی را آگاه ساختم» / با جایگزین‌کردن فعل، باز هم جمله معنادار است.
- «علی درسش را مطالعه کرد» | «علی درسش را مطالعه ساخت» / جمله دوم بی‌معناست، پس فعل جمله اسنادی نیست.
سخن پایانی
فعلهای ربطی در مواقعی کاربرد دارند که بخواهیم رابطه بین ۲ موضوع را توضیح دهیم. اکثر جمله‌های اسنادی با فعلهای «است، بود، شد، گشت و گردید» ساخته می‌شوند، اما فعلهای ربطی دیگری هم داریم: فعلهای نامیدن، گردانیدن، پنداشتن و به‌حساب‌آوردن، در جمله‌های وصفی به نقش فعل اسنادی در می‌آیند. حواستان به این نکته باشد: هم فعلهای اسنادی اصلی و هم فعلهای اسنادی-مفعولی، در برخی جمله‌ها معنای دیگری می‌دهند و فعل ربطی به حساب نمی‌آیند. حتما این استثناها را بخوانید و در تشخیص فعلهای اسنادی از آنها استفاده کنید.
سوالات متداول
- جمله اسنادی چیست؟
وقتی هدف نهایی جمله، برقراری ارتباط بین ۲ چیز متفاوت است، آن جمله را اسنادی میگویند. بهعنوانمثال، وقتی میگوییم «تهران شلوغ است»، در حال نسبتدادن شلوغی به تهران هستیم و با جملهای اسنادی مواجهایم. - فعل اسنادی چیست؟
از هر فعلی نمیتوان برای نسبتدادن یا ربطدادن موضوعات مختلف به یکدیگر استفاده کرد. برخی از فعلها مانند فعل «است» برای این کار مناسب هستند و بههمیندلیل، آنها را فعل اسنادی مینامیم. - چگونه فعل اسنادی را تشخیص دهیم؟
برای تشخیص فعل اسنادی باید استثناهای مربوط به هرکدام از افعال ربطی را بشناسید. با شناخت این استنثاها و همچنین دو قاعدهای که در انتهای مقاله آوردیم، تشخیص فعل اسنادی برایتان راحتتر میشود.
