آرایه تشخیص چیست؟ | تعریف تشخیص + مثال‌های کاربردی

آرایه تشخیص یا شخصیت‌بخشی یکی‌ از آرایه های ادبی پرکاربرد و زیبا در زبان فارسی‌ست. فرض کنید یکی از دوستانتان شخصیت خیلی آرامی دارد و شما به او می‌گویید:‌ «از این صندلی صدا در میاد ولی از تو در نمیاد!». در اینجا صندلی به انسانی تشبیه شده است که می‌تواند صدا تولید کند. شما در اینجا به صندلی شخصیتی انسانی داده‌اید و از آرایه تشخیص استفاده کرده‌اید.

در این مقاله درباره تشخیص چیست و رابطه آرایه تشخیص با سایر آرایه های ادبی صحبت خواهیم کرد. آرایه تشخیص هم مثل دیگر آرایه‌های ادبی با نکات و ریزه‌کاری‌هایی همراه است که به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

آرایه تشخیص چیست با مثال؟

وقتی با نسبت‌دادن صفت، حالت یا عملی انسانی به غیرانسان، به آن جلوه‌ای انسانی ببخشیم، آرایه تشخیص (شخصیت‌نمایی) شکل می‌گیرد. به عبارت دیگر، هرگاه شاعر، نویسنده یا گوینده برای موجودی بی‌جان یا جان‌داری غیرانسان، یکی از ویژگی‌‌های خاص انسان را در نظر بگیرد، از تشخیص استفاده کرده است.

به مثال زیر دقت کنید:

«چشمانش حرف‌ها داشت».

چشم‌ها حرف نمی‌زنند اما در اینجا ما آن‌ها را به انسانی تشبیه کرده‌ایم که حرف‌ می‌زنند. به همین دلیل است که منشا آرایه تشخیص را هم مثل استعاره در تشبیه باید جست. هر تشخیصی به لحاظ فنی نوعی استعاره مکنیه است و هر استعاره‌ای هم نوعی تشبیه است، پس برای درک بهتر تشخیص بیایید نگاهی به ارتباط آن باید تشبیه و استعاره بیندازیم.

فرق تشخیص و جان بخشی چیست؟

تشخیص به معنای شخصیت‌نمایی (انسان‌نمایی) است؛ مثلا در جمله «این گل با آدم سخن می‌گوید»، ما به گل شخصیتی انسانی داده‌ایم که احساس دارد و گریه می‌کند. 

در جان‌بخشی اما منظور این است که ما به چیزی بی‌جان، ویژگی جانداران را نسبت می‌دهیم؛ مثلا وقتی می‌گوییم «دیوار گوش داره!»، صفتی انسانی را به دیواری بی‌جان نسبت داده‌ایم. 

رابطه تشخیص با تشبیه

حتما شما هم وقتی عضوی از بدنتان به دیوار یا میز و صندلی برخورد کرده و صدمه دیده است، این شوخی را با خودتان کرده‌اید: «میز کوره!». این مثال به خاطر ملموس‌بودنش برای درک شباهت آرایه تشخیص با تشبیه و استعاره مثال خوبی‌ست.

ما ابتدا ویژگی سربه‌هوایی و ندیدن خودمان را به میز فرا فکنده‌ایم و سپس صفت کوری را که یک ویژگی انسانی‌ست به آن نسبت داده‌ایم. این تشبیه را می‌توان به این صورت بازنویسی کرد: «میز از لحاظ سربه‌هوایی مثل یک انسانِ کور است».

۴ رکن اصلی این تشبیه هم به این صورت‌اند:

مثال: برای درک تفاوت تشبیه و تشخیص به یک مثال دیگرتوجه کنید.

• تشبیه: «درخت مثل یک نگهبان صبور است.»
• تشخیص: «درخت صبور است.» (در اینجا ویژگی انسانی «صبوری» به درخت که یک غیر انسان است نسبت داده شده است بنابراین تشخیص در جمله به کار رفته است)

پیشنهاد مطالعه: سجع چیست با مثال

رابطه تشخیص با استعاره

یک‌بار دیگر به مثال قبل برگردیم: در مقاله آرایه استعاره گفتیم که وقتی فقط مشبه یا مشبه‌به در جمله بیاید، آرایه ادبی به‌کاررفته استعاره است. در جمله «میز کور است»، فقط مشبه‌ آمده است، پس استعاره داریم.

تشخیص نوعی استعاره مکنیه است!

در استعاره وقتی فقط مشبه‌ همراه با یکی از ویژگی‌های مشبه‌به می‌آید، استعاره از نوع مکنیه است. در آرایه تشخیص همیشه با همین حالت مواجه‌ایم؛ یعنی مشبه که غیر انسان است، همراه با یکی از ویژگی‌های انسانی می‌آید. برای همین است که می‌گوییم همه تشخیص‌ها نوعی استعاره مکنیه‌اند، اما هر استعاره‌ مکنیه‌ای لزوما تشخیص نیست.  

مثال: برای درک رابطه تشخیص و استعاره به جملات زیر دقت کنید.

• استعاره: «خورشید خسته به افق خم شد.»
• تشخیص: «خورشید خسته است.» (خورشید غیرانسان است و ویژگی انسانی «خستگی» دارد بنابراین تشخیص در جمله به کار رفته است)

رابطه منادا و تشخیص

اگر شی یا چیز بی‌جانی را مخاطب قرار دهیم و با حروف ندا صدا بزنیم، یعنی او را مثل انسانی در نظر گرفته‌ایم که می‌تواند به حرف‌های ما گوش دهد. به مثال زیر دقت کنید:

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست          منزل آن مه عاشق‌کش عیار کجاست

شاعر در اینجا نسیم سحر را مخاطب قرار داده است و حال و احوال یار را از آن جویا شده است؛ پس آرایه تشخیص داریم. 

مثال: برای درک بهتر رابطه منادا و تشخیص به مثال زیر نیز توجه کنید.

• در جمله «ای کتاب قدیمی! چه رازهایی در تو نهفته است؟» کتاب غیرانسان است، ولی با ندا مخاطب قرار گرفته و یک پاسخ انسانی (شنیدن، پاسخ دادن) فرض شده است.

پیشنهاد مطالعه: ندا و منادا چیست؟

اشتباهات رایج در پیدا کردن تشخیص

تشخیص یعنی نسبت دادن ویژگی‌ها یا رفتارهای انسانی به موجودات یا پدیده‌های غیرانسانی. اما همیشه هر جمله‌ای که خصوصیات انسانی به غیر انسان نسبت داده شده باشد، شامل تشخیص نیست.

۱. نسبت دادن ویژگی‌های انسانی به غیر انسان، بدون تشخیص
جمله‌هایی مانند «خدا بیناست و به احوال بندگان آگاه است»، «شیطان او را فریفت» و «فرشتگان بر او درود فرستادند» تشخیص ندارند. دلیل این است که رفتارهای این موجودات با وجود غیر انسان بودنشان طبیعی و مورد انتظار است و ویژگی انسانی محسوب نمی‌شود.

۲. توجه به رفتارهای طبیعی موجودات
رفتارهای خاص موجودات یا پدیده‌های طبیعی معمولاً تشخیص نیست مگر اینکه ویژگی انسان‌گونه‌ای به آن‌ها نسبت داده شود. به عنوان مثال، «غزال زیبا در دام افتاد» تشخیص ندارد زیرا این رفتار طبیعی است. اما جمله «غزال تیزپا با نگاهش گفت: خون مرا مریز» تشخیص دارد، زیرا حرف زدن ویژگی انسانی است. مشابه آن، «سنبل زیبا رویید» طبیعی است و تشخیص ندارد، اما «سنبل زیبا مهربانیش را از سوسن دریغ نکرد» تشخیص دارد، چون مهربانی ویژگی انسانی است.

۳. مخاطب شعر و تشخیص
اگر مخاطب شعر مشخص نباشد، معمولاً معشوق انسانی یا عرفانی در نظر گرفته می‌شود. در این حالت، حتی اگر ویژگی انسانی به غیر انسان نسبت داده شده باشد، تشخیص نداریم، زیرا منظور شاعر انسان است. نمونه آن جمله «ای بهشت من، بهار من، گل رعنای من» است. با اینکه خصوصیات انسانی به بهشت، بهار و گل نسبت داده شده، تشخیص ندارد زیرا مخاطب اصلی انسان است.

مثال برای آرایه تشخیص

بعد از معرفی آرایه تشخیص و جزئیات آن حالا وقت آن است که با نمونه سوال برای ارایه تشخیص، آموخته‌های خود را بسنجیم و به آن‌ها عمق ببخشیم: 

مثال اول برای آرایه تشخیص

۱. در بیت زیر، تشخیص چیست؟

به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت          چه پیام‌ها سپردم همه سوز دل صبا را

شاعر به صبا (باد صبا)، پیغام سپرده است، پس در اینجا کلمه صبا تشخیص دارد، اما یک تشخیص دیگر هم در این بیت به کار رفته است:

باد صبا باید این پیام را به خاک پای دوست برساند، پس خاک پا هم در اینجا انسان فرض شده است، زیرا باید چیزی را بگیرد. توانایی گرفتن و دریافت‌کردن پیغام از ویژگی‌های انسانی به حساب می‌آید. 

مثال دوم: شناسایی تعداد آرایه های تشخیص

در میان بیت‌های زیر کدام یک تعداد بیشتری آرایه تشخیص دارد؟

گمان مبر که به پایان رسید کار مغان          هزار باده ناخورده در رگ تاک است

چون بگذرد خیال تو در کوی سینه‌ها          پای برهنه دل به در آید که جان کجاست؟

غم در دل تنگ من از آن است که نیست          همدم و دوست که با او غم دل بتوان گفت

به شاباشِ عروسِ گل، شکوفه گوهرافشان شد          چناران کف‌‌زنان خود در صف گوهرنثاران شد

بیت اول: «رگ تاک» اضافه استعاری و تشخیص است (اضافه استعاری نوعی استعاره مکنیه است). در مصرع دوم «هزار باده ناخوره» نیز اغراق دارد.

بیت دوم: «خیال» از کوچه سینه‌ها می‌گذرد و «دل» پابرهنه به در می‌آید: دو تشخیص داریم. «پا برهنه به درآمدن» همچنین کنایه از سریع آمدن است.

بیت سوم: در این بیت از آرایه تشخیص استفاده نشده است. واژه‌های «است» و «نیست» در این بیت با هم تضاد دارند.

بیت چهارم: «گل» به عروسی تشبیه شده است که «شکوفه‌ها» بر سرش شاباش می‌ریزند. «چنار» هم که در عروسی گل سنگ‌تمام گذاشته است و به خوبی مجلس را گرم کرده است: سه تشخیص داریم. واژه‌های «گل»، «شکوفه» و «چنار» از یک سو و واژه‌های «عروس»، «گل» و «کف‌زدن» از سوی دیگر با هم مراعات نظیر دارند.

مثال سوم: آرایه تشخیص و منادا

در بیت زیر چه نوع تشخیصی آمده است؟

دلا تا کی در این زندان فریب این و آن بینی          یکی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی

«دلا» به‌معنای ای دل و مناداست. همان‌طور که گفتیم، اگر چیزی بی‌جان را خطاب قرار دهیم، از آرایه تشخیص استفاده کرده‌ایم. 

مثال چهارم: شناسایی آرایه تشخیص

آیا در عبارت زیر از تشخیص استفاده شده است؟

هان! کجاست، پایتخت قرن؟ / ما برای فتح می‌آییم

در اینجا اگرچه از استعاره مکنیه استفاده شده است، اما تشخیص نداریم. قرن به کشوری تشبیه شده است که پایتخت دارد، اما چون قرن و کشور هر دو غیر انسان هستند، پس از ارایه تشخیص استفاده نشده است. 

مثال پنجم: آرایه تشخیص در شعر

در کدام بیت از آرایه تشخیص استفاده شده است؟

بنفشه دوش به گل گفت و خوش نشانی داد          که تاب من به جهان طره فلانی داد

شکسته‌وار به درگاهت آمدم که طبیب          به مومیایی لطف توام نشانی داد

تنش درست و دلش شاد باد و خاطرش خوش          که دست دادش و یاریّ ناتوانی داد

گذشت بر من مسکین و با رقیبان گفت          دریغ حافظ مسکین من چه دانی داد

بیت اول: در این بیت به وضوح می‌توان تشخیص را مشاهده کرد. بنفشه و گل در حال صحبت با یکدیگر بودند و از این می‌گفتند که طره معشوق، عاشق یا شاعر را پریشان‌حال و شکسته کرده است. در این بیت، واژه‌ «تاب» را هم می‌توان پریشان‌حالی و هم خمیدگی قامت در نظر گرفت، پس آرایه ایهام داریم.  

سخن پایانی

آرایه تشخیص نوعی از استعاره مکنیه است که در آن مشبه‌ چیزی غیر از انسان و مشبه‌به انسان است. وقتی یک صفت یا ویژگی انسانی را به شی یا چیزی غیر از انسان نسبت می‌دهیم، در حال استفاده از آرایه تشخیص‌ایم.

این نکته را هم فراموش نکنید که همه تشخیص‌ها نوعی استعاره مکنیه هستند، زیرا در آن‌ها ما چیزی را به انسان تشبیه کرده‌ایم و همراه با یکی از ویژگی‌های انسانی در جمله آورده‌ایم. برای یادگیری عمیق آرایه‌ تشخیص، تمرین زیاد حل کنید تا چشم و گوشتان به این آرایه عادت کند.

سوالات متداول

1. آرایه تشخیص چیست با مثال؟
   تشخیص یا شخصیت‌نمایی زمانی ایجاد می‌شود که ویژگی‌های انسانی به موجودات غیرانسان یا بی‌جان نسبت داده می‌شود، مانند اینکه چشم‌ها را به عنوان موجوداتی سخنگو تشبیه کنیم.
   
2. فرق ارایه تشخیص و جان‌بخشی چیست؟
   تشخیص از جان‌بخشی گسترده‌تر است و هر نوع نسبت‌دادن صفتی انسانی به غیر انسان را شامل می‌شود، اما جان‌بخشی بیشتر هنگامی استفاده می‌شود که صفتی انسانی را به موجودات بی‌جان نسبت دهیم. این نکته را هم فراموش نکنید که جان‌بخشی یک اصطلاح قراردادی‌ست و تعریف مشخص و دقیقی به‌ لحاظ ادبی ندارد.
   
3. دو مثال برای آرایه تشخیص بزنید.
   “باد به آرامی درختان را در آغوش گرفت.”در اینجا، باد به انسانی تشبیه شده که درختان را در آغوش می‌گیرد، که یک آرایه تشخیص است. “خورشید در آسمان لبخند می‌زد.” در این مثال، خورشید به انسانی تشبیه شده که لبخند می‌زند، که نوعی شخصیت‌نمایی یا تشخیص است.