تشخیص کلمات هم خانواده برای بسیاری از دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان دبستانی که به‌تازگی با زبان فارسی آشنا می‌شوند، چالش‌برانگیز است و ممکن است به‌اشتباه کلمات هم‌معنی یا مترادف را با کلمات هم خانواده یکی بدانند. برای همین، در این مقاله می‌خواهیم علاوه‌بر بیان ویژگی‌های کلمات هم خانواده، مثال‌هایی نیز برای پایه‌های مختلف بیاوریم تا با نحوه تشخیص این نوع کلمات بیشتر آشنا شوید.
کلمات هم خانواده چه ویژگی‌هایی دارند؟
کلمات هم خانواده در فارسی، کلماتی هستند که به‌دلیل داشتن یک‌سری ویژگی‌ها، در یک گروه یا خانواده قرار می‌گیرند و به همین دلیل آنها را هم‌خانواده می‌گویند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
- از یک ریشه هستند و دستکم سه حرف آنها مشترک است.
- ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان است.
- از نظر معنایی به هم نزدیک‌اند و رابطه معنایی با هم دارند.
برای اینکه بهتر متوجه شوید و بتوانید کلمات هم خانواده را به‌راحتی مشخص کنید، یک نمونه را با هم بررسی می‌کنیم. برای مثال، فرض کنید می‌خواهیم ببینیم آیا کلمات «عالم، علیم و تعلیم»، کلمات هم خانواده معلم هستند یا خیر. برای تعیین هم‌خانواده بودن این کلمات باید سه ویژگی بالا را به‌ترتیب بررسی کنیم.
گام اول: ابتدا باید ببینیم آیا این کلمات یعنی معلم، عالم، علیم و تعلیم حداقل سه حرف مشترک دارند. اگر دارند این حروف چه هستند. همان‌طور که می‌بینید، در هر چهار کلمه سه حرف «ع ل م» مشترک است. بنابراین، حداقل سه حرف مشترک در این کلمات داریم.
گام دوم: حالا باید مشخص کنیم آیا در این چهار کلمه، ترتیب حروف «ع ل م» رعایت شده است یا خیر. اگر به کلمات نگاه کنید، خواهید دید که ترتیب حروف «ع ل م» در آنها یکسان است؛ یعنی اول حرف «ع»، سپس حرف «ل» و در آخر حرف «م» آمده است.
دقت داشته باشید که کلمات هم خانواده ممکن است بین حروف مشترکشان حروف دیگری هم داشته باشند، مهم این است که ترتیب سه حرف مشترک رعایت شده باشد. مثلاً در کلمه «علیم» اگرچه بین حروف «ل» و «م» حرف «ی» آمده است، اما ترتیب حرف «ل» و «م» رعایت شده و حرف «م» را پس از حرف «ل» داریم.
گام سوم: ریشه کلمات معلم، عالم، علیم و تعلیم، «علم» است؛ یعنی دانش. حالا باید ببینیم آیا این چهار کلمه با علم یا دانش ارتباط معنایی دارند یا خیر.
معلم یعنی آموزگار، یعنی کسی که دانش را به دیگران آموزش می‌دهد.
عالم یعنی دانشمند، کسی که اهل دانش است.
علیم یعنی دانا، کسی که علم و آگاهی دارد.
با توجه به معنای هر چهار کلمه، می‌توان گفت که این کلمات با هم و با ریشه مشترکشان یعنی علم رابطه معنایی دارند. بنابراین، کلمات معلم، عالم، علیم و تعلیم کلمات هم خانواده هستند.
مثال: آیا کلمه «مشرک» هم‌خانواده شاکر و تشکر است؟
جواب: ابتدا باید بررسی کنیم آیا کلمه مشرک و کلمات شاکر و تشکر سه ویژگی گفته‌شده در بالا را دارند یا نه.
گام اول: ریشه مشترک کلمات شاکر و تشکر، «شکر» به معنای سپاسگزاری است، اما ریشه کلمه مشرک، «شرک» به معنای شریک قرار دادن است نه شکر و سپاسگزاری. همین یکسان نبودن ریشه نشان می‌دهد که مشرک کلمه هم خانواده شاکر و تشکر نیست، اما برای آشنایی با نحوه تشخیص کلمات هم خانواده، دو ویژگی دیگر را هم بررسی می‌کنیم.
گام دوم: ریشه کلمات شاکر و تشکر حروف «ش ک ر» است و در هر دو ترتیب حروف رعایت شده است، اما ریشه کلمه مشرک حروف «ش ر ک» است که ترتیب آنها با ترتیب حروف ریشه دو کلمه دیگر فرق دارد.
گام سوم: حالا باید ببینیم آیا این کلمات از نظر معنایی به هم نزدیک‌اند یا نه.
شاکر یعنی سپاسگزار؛ کسی که شکر می‌کند.
تشکر یعنی قدردانی یا سپاسگزاری کردن.
مشرک یعنی کسی که شریک قرار می‌دهد.
همان‌طور که می‌بینید، کلمه تشکر و شاکر رابطه معنایی نزدیکی با شکر و سپاسگزاری دارند، اما کلمه مشرک هیچ‌گونه ارتباط معنایی با آنها ندارد. بنابراین کلمه مشرک به دلیل نداشتن هیچ‌کدام از این سه ویژگی، هم‌خانواده شاکر و تشکر محسوب نمی‌شود.
در ادامه، تعدادی از کلمات هم خانواده در پایه‌های مختلف دبستان را آورده و ویژگی‌های آنها را بررسی کرده‌ایم.
نمونه کلمات هم خانواده کلاس دوم
کوشا، کوشش، کوشیدن ← کلمه «کوش» در بین آنها مشترک است و با سعی و تلاش رابطه معنایی دارند.
خواستگار، خواستن، خواستار ← کلمه «خواست» بینشان مشترک است و با خواستن ارتباط معنایی دارند.
خندان، خندیدن، لبخند، خنده‌رو ← در کلمه «خند» با هم مشترکاند و با خندیدن ارتباط معنایی نزدیکی دارند.
نمونه کلمات هم خانواده سوم دبستان
در این بخش، نمونه‌هایی از کلمه هم خانواده کلاس سوم دبستان را آورده‌ایم.
نمونه ای از کلمات هم خانواده درس سوم کلاس سوم
ناظم، منظم، تنظیم ← «نظم» ریشه مشترک آن‌هاست و با نظم و ترتیب ارتباط معنایی دارند.
صابر، صبور ← ریشه مشترک آنها «صبر» است و با صبر و بردباری رابطه معنایی دارند.
حافظ، محفوظ، محافظ ← ریشه مشترکشان «حفظ» است. با نگهداری و محافظت کردن رابطه معنایی نزدیکی دارند.
نمونه کلمات هم خانواده کلاس چهارم
مهاجر، هجرت، مهاجرت ← ریشه مشترکشان «هجر» است و با دوری و جدایی معنای نزدیکی دارند.
مزارع، مزرعه، زراعت ← «زرع» ریشه مشترک است و با کاشتن ارتباط معنایی دارند.
حاکم، حکیم، محکوم ← ریشه مشترک این کلمات «حکم» است به معنای داوری کردن.
نمونه کلمات هم خانواده کلاس پنجم
در این قسمت، چند نمونه کلمه هم خانواده کلاس پنجم را با هم بررسی می‌کنیم.
انتقال، منتقل، منقول ← ریشه مشترک «نقل» است به معنای جابه‌جایی و حمل کردن.
مشغله، شاغل، مشغول، اشتغال ← ریشه مشترک آنها «شغل» است و با وظیفه داشتن رابطه معنایی دارند.
خالق، مخلوق، خلقت ← ریشه مشترکشان «خلق» است، به معنای آفریدن.
نمونه کلمات هم خانواده کلاس ششم
در اینجا به بررسی چند نمونه از کلمات هم خانواده فارسی ششم می‌پردازیم.
مربوط، ارتباط، مرتبط ← ریشه مشترک «ربط» است به معنای وصل و پیوند.
شهید، شاهد، شهادت ← ریشه مشترک این کلمات «شهد» است به معنای گواهی دادن از روی علم.
محسن، احسن، تحسین ← «حسن» ریشه مشترک آن‌هاست و با نیکی و خوبی رابطه معنایی دارند.
مثال، تمثیل، امثال ← در این کلمات، ریشه مشترک «مثل» است به معنای مانند و شبیه.
برای یادگیری بهتر و عمیق‌تر هم‌خانواده‌ها، پیشنهاد می‌کنیم به مقاله‌های کلمات هم خانواده درس، هم خانواده موضوع، هم خانواده تصمیم و هم خانواده عمل نیز نگاهی بیندازید.
سخن پایانی
کلمات هم خانواده کلماتی از یک ریشه هستند و دستکم سه حرف مشترک دارند. اگر ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان باشد و کلمات موردنظر ارتباط معنایی با هم داشته باشند، اصطلاحاً آنها را هم‌خانواده میگوییم. نمونه‌های گوناگونی که در این مقاله بررسی کردیم، می‌تواند در شناخت و تشخیص کلمات هم خانواده به شما کمک کند.
سؤالات متداول
- کلمات هم خانواده چه کلماتی هستند؟
کلمات هم خانواده کلماتی هستند که دستکم در سه حرف با هم مشترکاند و ارتباط معنایی نزدیکی با هم دارند. ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان است. - کلمات هم خانواده را چگونه تشخیص دهیم؟
برای تشخیص کلمات هم خانواده، ابتدا باید ریشه مشترک آنها را پیدا کنیم و ببینیم آیا ترتیب حروف مشترک آنها رعایت شده است یا نه. پس از آن باید بررسی کنیم آیا این کلمات با هم رابطه معنایی دارند یا خیر. اگر کلمات موردنظر ترتیب حروف مشترکشان مانند همدیگر بود و با هم رابطه معنایی نزدیکی داشتند، آنها را کلمات هم خانواده میگوییم.
