کلمات هم خانواده کلاس اول تا ششم | ۱۰۰+ کلمه هم خانواده

تشخیص کلمات هم خانواده برای بسیاری از دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان دبستانی که به‌تازگی با زبان فارسی آشنا می‌شوند، چالش‌برانگیز است و ممکن است به‌اشتباه کلمات هم‌معنی یا مترادف را با کلمات هم خانواده یکی بدانند. برای همین، در این مقاله می‌خواهیم علاوه‌بر بیان ویژگی‌های کلمات هم خانواده، مثال‌هایی نیز برای پایه‌های مختلف بیاوریم تا با نحوه تشخیص این نوع کلمات بیشتر آشنا شوید.

پیشنهاد مطالعه: هم خانواده تعجب و هم خانواده غفلت

کلمات هم خانواده چه ویژگی‌هایی دارند؟

کلمات هم خانواده در فارسی، کلماتی هستند که به‌دلیل داشتن یک‌سری ویژگی‌ها، در یک گروه یا خانواده قرار می‌گیرند و به همین دلیل آن‌ها را هم‌خانواده می‌گویند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• از یک ریشه هستند و دست‌کم سه حرف آن‌ها مشترک است.
• ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان است.
• از نظر معنایی به هم نزدیک‌اند و رابطه معنایی با هم دارند.

بن فعل 

به بخش ثابت و اصلی فعل که مفهوم انجام کار یا روی دادن حالتی را بیان می‌کند، بن فعل گفته می‌شود. هر فعل دو بن دارد: بن ماضی و بن مضارع که در ادامه به توضیح هرکدام می‌پردازیم .

بن ماضی 

برای پیدا کردن بن ماضی، تصور کنید آن فعل دیروز انجام شده است. سپس شناسه را از آخر فعل حذف می‌کنیم. چیزی که باقی می‌ماند، بن ماضی است.

مثال‌ها:

می‌روی  ← «من دیروز رفتم»  ← حذف «م»  ← رفت (بن ماضی)

می‌زنی  ← «من دیروز علی را زدم»  ← حذف «م»  ← زد (بن ماضی)

بن مضارع

برای پیدا کردن بن مضارع، فعل را به شکل امری یا دستوری بیان کنید. سپس حرف «ب» ابتدای فعل را حذف کنید. چیزی که باقی می‌ماند، بن مضارع است.

مثال‌ها:

می‌خوانند  ← «بخوان»  ← حذف «ب»  ← خوان (بن مضارع)

می‌گویند  ← «بگو»  ← حذف «ب» ← گو (بن مضارع)

تشخیص کلمات هم خانواده

برای اینکه بهتر متوجه شوید و بتوانید کلمات هم خانواده را به‌راحتی مشخص کنید، یک نمونه را با هم بررسی می‌کنیم. برای مثال، فرض کنید می‌خواهیم ببینیم آیا کلمات «عالم، علیم و تعلیم»، کلمات هم خانواده معلم هستند یا خیر. برای تعیین هم‌خانواده بودن این کلمات باید سه ویژگی بالا را به‌ترتیب بررسی کنیم.

گام اول: ابتدا باید ببینیم آیا این کلمات یعنی معلم، عالم، علیم و تعلیم حداقل سه حرف مشترک دارند. اگر دارند این حروف چه هستند. همان‌طور که می‌بینید، در هر چهار کلمه سه حرف «ع ل م» مشترک است. بنابراین، حداقل سه حرف مشترک در این کلمات داریم.

گام دوم: حالا باید مشخص کنیم آیا در این چهار کلمه، ترتیب حروف «ع ل م» رعایت شده است یا خیر. اگر به کلمات نگاه کنید، خواهید دید که ترتیب حروف «ع ل م» در آن‌ها یکسان است؛ یعنی اول حرف «ع»، سپس حرف «ل» و در آخر حرف «م» آمده است. 

دقت داشته باشید که کلمات هم خانواده ممکن است بین حروف مشترکشان حروف دیگری هم داشته باشند، مهم این است که ترتیب سه حرف مشترک رعایت شده باشد. مثلاً در کلمه «علیم» اگرچه بین حروف «ل» و «م» حرف «ی» آمده است، اما ترتیب حرف «ل» و «م» رعایت شده و حرف «م» را پس از حرف «ل» داریم.

گام سوم: ریشه کلمات معلم، عالم، علیم و تعلیم، «علم» است؛ یعنی دانش. حالا باید ببینیم آیا این چهار کلمه با علم یا دانش ارتباط معنایی دارند یا خیر. 

معلم یعنی آموزگار، یعنی کسی که دانش را به دیگران آموزش می‌دهد.
عالم یعنی دانشمند، کسی که اهل دانش است.
علیم یعنی دانا، کسی که علم و آگاهی دارد.

با توجه به معنای هر چهار کلمه، می‌توان گفت که این کلمات با هم و با ریشه مشترکشان یعنی علم رابطه معنایی دارند. بنابراین، کلمات معلم، عالم، علیم و تعلیم کلمات هم خانواده هستند.

برای افزایش اطلاعاتتان در زبان فارسی، مطالب هم خانواده خطر و هم خانواده لطیف نیز به کارتان می‌آیند.

مثال: آیا کلمه «مشرک» هم‌خانواده شاکر و تشکر است؟

جواب: ابتدا باید بررسی کنیم آیا کلمه مشرک و کلمات شاکر و تشکر سه ویژگی گفته‌شده در بالا را دارند یا نه.

گام اول: ریشه مشترک کلمات شاکر و تشکر، «شکر» به معنای سپاسگزاری است، اما ریشه کلمه مشرک، «شرک» به معنای شریک قرار دادن است نه شکر و سپاسگزاری. همین یکسان نبودن ریشه نشان می‌دهد که مشرک کلمه هم خانواده شاکر و تشکر نیست، اما برای آشنایی با نحوه تشخیص کلمات هم خانواده، دو ویژگی دیگر را هم بررسی می‌کنیم.

گام دوم: ریشه کلمات شاکر و تشکر حروف «ش ک ر» است و در هر دو ترتیب حروف رعایت شده است، اما ریشه کلمه مشرک حروف «ش ر ک» است که ترتیب آن‌ها با ترتیب حروف ریشه دو کلمه دیگر فرق دارد.

گام سوم: حالا باید ببینیم آیا این کلمات از نظر معنایی به هم نزدیک‌اند یا نه.

همان‌طور که می‌بینید، کلمه تشکر و شاکر رابطه معنایی نزدیکی با شکر و سپاس‌گزاری دارند، اما کلمه مشرک هیچ‌گونه ارتباط معنایی با آن‌ها ندارد. بنابراین کلمه مشرک به دلیل نداشتن هیچ‌کدام از این سه ویژگی، هم‌خانواده شاکر و تشکر محسوب نمی‌شود.

در ادامه، تعدادی از کلمات هم خانواده در پایه‌های مختلف دبستان را آورده و ویژگی‌های آن‌ها را بررسی کرده‌ایم. فراموش نکنید برگردید مثال‌ها و نمونه‌های هم خانواده سفر و هم خانواده راضی را هم بخوانید.

نمونه کلمات  هم خانواده کلاس دوم

کوشا، کوشش، کوشیدن ← کلمه «کوش» در بین آن‌ها مشترک است و با سعی و تلاش رابطه معنایی دارند.

خواستگار، خواستن، خواستار ← کلمه «خواست» بینشان مشترک است و با خواستن ارتباط معنایی دارند.

خندان، خندیدن، لبخند، خنده‌رو ← در کلمه «خند»  با هم مشترک‌اند و با خندیدن ارتباط معنایی نزدیکی دارند.

پیشنهاد مطالعه: کلمات هم آوا و کلمات هم نویسه چیست؟

نمونه کلمات  هم خانواده سوم دبستان

در این بخش، نمونه‌هایی از کلمه هم خانواده کلاس سوم دبستان را آورده‌ایم. موارد مشابه را هم می‌توانید در هم خانواده ماهر و هم خانواده شعر بخوانید.

نمونه ای از کلمات هم خانواده درس سوم کلاس سوم 

ناظم، منظم، تنظیم ← «نظم» ریشه مشترک آن‌هاست و با نظم و ترتیب ارتباط معنایی دارند.

صابر، صبور ← ریشه مشترک آن‌ها «صبر» است و با صبر و بردباری رابطه معنایی دارند.

حافظ، محفوظ، محافظ ← ریشه مشترکشان «حفظ» است. با نگهداری و محافظت کردن رابطه معنایی نزدیکی دارند.

نمونه کلمات  هم خانواده کلاس چهارم

مهاجر، هجرت، مهاجرت ← ریشه مشترکشان «هجر» است و با دوری و جدایی معنای نزدیکی دارند. 

مزارع، مزرعه، زراعت ← «زرع» ریشه مشترک است و با کاشتن ارتباط معنایی دارند.

حاکم، حکیم، محکوم ← ریشه مشترک این کلمات «حکم» است به معنای داوری کردن.

نمونه کلمات  هم خانواده کلاس پنجم

در این قسمت، چند نمونه کلمه هم خانواده کلاس پنجم را با هم بررسی می‌کنیم.

انتقال، منتقل، منقول ← ریشه مشترک «نقل» است به معنای جابه‌جایی و حمل کردن.

مشغله، شاغل، مشغول، اشتغال ← ریشه مشترک آن‌ها «شغل» است و با وظیفه داشتن رابطه معنایی دارند.

خالق، مخلوق، خلقت ← ریشه مشترکشان «خلق» است، به معنای آفریدن.

پیشنهاد مطالعه: هم خانواده موضوع

نمونه کلمات هم خانواده کلاس ششم

در اینجا به بررسی چند نمونه از کلمات هم خانواده فارسی ششم می‌پردازیم.

مربوط، ارتباط، مرتبط ← ریشه مشترک «ربط» است به معنای وصل و پیوند.

شهید، شاهد، شهادت ← ریشه مشترک این کلمات «شهد» است به معنای گواهی دادن از روی علم. (هم خانواده شهید)

محسن، احسن، تحسین ← «حسن» ریشه مشترک آن‌هاست و با نیکی و خوبی رابطه معنایی دارند.

مثال، تمثیل، امثال ← در این کلمات، ریشه مشترک «مثل» است به معنای مانند و شبیه.

برای یادگیری بهتر و عمیق‌تر هم‌خانواده‌ها، پیشنهاد می‌کنیم به مقاله‌های کلمات هم خانواده درس،هم خانواده تصمیم و هم خانواده عمل نیز نگاهی بیندازید.

نمونه سوالات هم خانواده 

۱. کدام دو واژه هم‌خانواده‌اند؟

الف) اهتمام – همت

ب) نوشتار – نویسنده

ج) کودک – کودکی

د) خوراک – خوردنی

 پاسخ درست: گزینه ب است.

توضیح: «نوشتار» و «نویسنده» هر دو از ریشه‌ی «نوشتن» ساخته شده‌اند.

۲. کدام گروه هم‌خانواده هستند؟

الف) رفت، رفیق، رفتنی

ب) علم، عالم، معلم

ج) کتاب، کتابی، کتابخانه

د) خوش، خوشی، خوشحال

 پاسخ درست: گزینه ج است.

توضیح: همه‌ی کلمات گزینه سوم از ریشه‌ی «کتاب» ساخته شده‌اند و هم‌خانواده‌اند.

۳. کدام دسته هم‌خانواده نیستند؟

الف) کار، کارگر، کارگاه

ب) دانا، دانش، دانشمند

ج) شیر، شیرین، شیرینی

د) بینا، بینایی، مبین

 پاسخ درست: گزینه ج است.

توضیح: «شیر» با «شیرین» و «شیرینی» هم‌خانواده نیست.

۱۰۰ کلمه هم خانواده

در اینجا ۱۰۰ کلمه هم‌خانواده برای شما آماده شده است و در ادامه، به‌صورت یک جدول کامل قرار داده‌ایم.

ردیف	کلمه	هم خانواده ۱	هم خانواده ۲	هم خانواده ۳
۱	خطر ساز	پرخطر	خطرناک	خطر
۲	پرنده	پرش	پریدن	پرید
۳	آسیب	آسیب رسانی	آسیب شناسی
۴	جانور شناس	آدم شناس	گیاه شناس
۵	سرآغاز	آغاز	آغازین
۶	تابش	تابندگی	تابان	تابنده
۷	تصور	تصویر	صورت	تصاویر
۸	جمع	جامعه	مجموع	اجتماع
۹	حاصل	حصول	محصل	تحصیل
۱۰	حفظ	محفوظ	حافظ	محافظ
۱۱	امان	امن	ایمن
۱۲	جمال	جمیل	جمیله
۱۳	حاجت	محتاج	احتیاج
۱۴	عضو	اعضا	عضویت
۱۵	نجات	ناجی	منجی
۱۶	ترخیص	رخصت	مرخص
۱۷	اهل	اهالی	اهلی	متأهّل
۱۸	بساط	مبسوط	انبساط	منبسط
۱۹	حضور	حاضر	حضار	حضرت
۲۰	شریف	مشرف	اشرف	شرافت
۲۱	اکرم	کریم	کرامت	مکرمه
۲۲	تعرض	تعریض	اعتراض	معترض
۲۳	تعریف	عارف	معروف	عرفه
۲۴	شهید	شهادت	شهدا	مشهد
۲۵	ناصر	منصور	نصیر	انصار
۲۶	فعل	فاعل	مفعول	فعال
۲۷	خبر	اخبار	مخبر	مخابرات
۲۸	زحمت	مزاحمت	مزاحم	زحمات
۲۹	سفر	مسافرت	مسافر
۳۰	شغل	شاغل	مشاغل	اشتغال
۳۲	علم	عالم	تعلیم	معلم
۳۳	فکر	افکار	متفکر	فکور
۳۴	قصد	قاصد	مقصود	مقصد
۳۵	کتاب	مکتوب	کاتب	مکتب
۳۶	کشف	اکتشاف	مکتشف	کاشف
۳۷	اشتیاق	مشتاق	مشوق	تشویق
۳۸	میلاد	ولادت	ولد	مولود
۳۹	میراث	وارث	وراثت	ارث
۴۰	نظم	ناظم	منظم	تنظیم
۴۱	جز	مجزا	اجزا
۴۲	حق	حقیقت	حقایق	حقوق
۴۳	ساجد	سجده	سجود	سجاد
۴۴	اساس	تاسیس	موسس	موسسه
۴۵	حفظ	حافظ	محافظ	محافظت
۴۶	نظم	ناظم	منظم	تنظیم
۴۷	خارج	خروج	مخرج
۴۸	عدل	عادل	عدالت
۴۹	غروب	غرب	مغرب
۵۰	هاجر	مهاجر	هجرت
۵۱	ضعیف	ضعف	ضعفا	مستضعف
۵۲	عزت	عزیز	عز	معزز
۵۳	ظاهر	مظهر	ظهور	مظاهر
۵۴	عامل	معمول	اعمال	تعامل
۵۵	تحقیق	حقیقت	محقق	حقوق
۵۶	مراجعه	راجع	مرجع	ترجیع
۵۷	راضی	رضا	رضایت	مرتضی
۵۸	مشاور	مشورت	شورا	شور
۵۹	تعرض	تعریض	اعتراض	معترض
۶۰	تعریف	عارف	معروف	عرفه
۶۱	شهید	شهادت	شهدا	مشهد
۶۲	ناصر	منصور	نصیر	انصار
۶۳	فعل	فاعل	مفعول	فعال
۶۴	جاهل	مجهول	جهالت	جهل
۶۵	شاعر	شاعره	مشاعره	شعار
۶۶	قدس	مقدس	قداست	تقدیس
۶۷	حضور	حاضر	حضار	حضرت
۶۸	شریف	مشرف	اشرف	شرافت
۶۹	اکرم	کریم	کرامت	مکرمه
۷۰	قطع	مقطع	قاطع	قطعه
۷۱	صادق	مصدق	صداقت	تصدیق
۷۲	کبریا	کبیر	اکبر
۷۳	جلال	جلیل	مجلل	تجلیل
۷۴	مبطلان	باطل	ابطال
۷۵	مصطفی	اصطفا	مصفّا
۷۶	اهل	اهالی	اهلی	متأهّل
۷۷	بساط	مبسوط	انبساط	منبسط
۷۸	عاید	معاودت	عودت
۷۹	عار	اَعیار	تعایـُر
۸۰	قهر	قاهر	مقهور	قهار
۸۱	تاریخ	مورّخ	تواریخ
۸۲	غنیمت	غنایم
۸۳	مبطلان	باطل	ابطال
۸۴	مصطفی	اصطفا	مصفّا
۸۵	مدرسه	مدارس	تدریس
۸۶	ساجد	سجده	سجود	سجاد
۸۷	اساس	تاسیس	موسس	موسسه
۸۸	حفظ	حافظ	محافظ	محافظت
۸۹	نظم	ناظم	منظم	تنظیم
۹۰	لطف	الطاف	لطیف
۹۱	فریب	فریبا	فریبنده
۹۲	هلاک	هلاکت	مهلک
۹۳	جماعت	جامعه	اجتماع
۹۴	عیوب	معیوب	عیب	معایب
۹۵	تعریف	عرف	معارف	تعاریف
۹۶	محمود	حامد	حمد	تحمید
۹۷	ضامن	تضمین	ضمانت	ضمین
۹۸	ذهن	اذهان	ذهنیّت	ذهنی
۹۹	شگفت زده	شگفت انگیز	شگفت آور
۱۰۰	مقصد	مقصود	قصد

سخن پایانی

کلمات هم خانواده کلماتی از یک ریشه هستند و دست‌کم سه حرف مشترک دارند. اگر ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان باشد و کلمات موردنظر ارتباط معنایی با هم داشته باشند، اصطلاحاً آن‌ها را هم‌خانواده می‌گوییم. نمونه‌های گوناگونی که در این مقاله بررسی کردیم، می‌تواند در شناخت و تشخیص کلمات هم خانواده به شما کمک کند.

سؤالات متداول

1. کلمات هم خانواده چه کلماتی هستند؟
   کلمات هم خانواده کلماتی هستند که دست‌کم در سه حرف با هم مشترک‌اند و ارتباط معنایی نزدیکی با هم دارند. ترتیب حروف مشترک در این کلمات یکسان است.
2. کلمات هم خانواده را چگونه تشخیص دهیم؟
   برای تشخیص کلمات هم خانواده، ابتدا باید ریشه مشترک آن‌ها را پیدا کنیم و ببینیم آیا ترتیب حروف مشترک آن‌ها رعایت شده است یا نه. پس از آن باید بررسی کنیم آیا این کلمات با هم رابطه معنایی دارند یا خیر. اگر کلمات موردنظر ترتیب حروف مشترکشان مانند همدیگر بود و با هم رابطه معنایی نزدیکی داشتند، آن‌ها را کلمات هم خانواده می‌گوییم.