آموزش کودکان و کمک به رشد و تعالی آنها با چالش‌های زیادی همراه است، زیرا مهارتهای کلامی و اجتماعی ضعیفتری دارند. اما مشکل زمانی جدیتر میشود که پای اختلالاتی مانند اوتیسم در میان باشد؛ در این شرایط فهم نیازها و علایق آنها بسیار مشکلتر از دیگر همسالان است. آموزش دانش آموزان مبتلا به اوتیسم، والدین و معلمان را با مشکلات جدی مواجه میکند، زیرا نحوه برخورد صحیح با خودماندگی در دانش آموزان به درک درست فرآیندهای ذهنیشان وابسته است. در این مقاله به بررسی کامل علائم اختلال طیف اوتیسم در کودکان و نحوه آموزش آنها خواهیم پرداخت.
تعریف اختلال طیف اوتیسم
اوتیسم یکی از شایعترین اختلالات عصبی-رشدی (مختل شدن فرآیند رشد ساختارهای عصبی) است. در نتیجه این اختلال، کودک در 2 زمینه زیر با مشکلاتی جدی مواجه میشود:
- ضعف در روابط و تعاملات اجتماعی
- الگویی از رفتارهای تکراری و علایق محدود
این دو ویژگی به‌قدری در کودکان طیف اوتیسم شایع هستند که به علائم مشترک اتیسم(اوتیسم) معروف شدهاند و بهترین تعریف ممکن برای این اختلال محسوب میشوند.
پیشنهاد مطالعه: تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم
علائم اختلال طیف اتیسم
شدت علائم اوتیسم در همه کودکان یکسان نیست؛ برخی حتی توان انجام نظافت شخصی را ندارند و بعضی دیگر فقط مشکلاتی در فهم زبانِ بدن و حرفهای کنایهآمیز دارند. به دلیل این تنوع وسیع در بروز علائم، به آن اختلال طیف اوتیسم گفته میشود و دارای سه سطح خفیف، متوسط و شدید است. کودکان اوتیستیک معمولا ترکیبی از علائم زیر را نشان میدهند:
- مشکل در تعامل، بازی و ارتباط با دیگران که خود را در علائمی مانند کم حرفی کودکان نشان می‌دهد.
- برقراری ارتباط چشمی محدود
- حرکات تکراری و غیرمعمول مانند «انگشت یا دست در هوا چرخاندن»
- تأخیر در رسیدن به مهارتهای متناسب با سن یا برگشت به مراحل قبلی رشد (در موارد شدید)
- افزایش خطر ابتلا به اختلالات یادگیری
- بازی با اسباب‌بازی‌ها به روش‌هایی نامأنوس و علاقه شدید به یک یا دو تا از آنها
- ضعف در مهارتهای حرکتی
- کمتوانی ذهنی
- ادراک فضایی ضعیف (ناتوانی در استفاده درست از جهت‌های جغرافیایی و ترسیم اشکال هندسی پیچیده)
باوجود ضعف‌های شدید در برقراری ارتباط با دیگران، بعضی از آنها مهارتهای محاسبه فوق‌العاده‌ای دارند و اصطلاحا به آنها «دانشمندان احمق» گفته میشود. احتمالا شما هم این افراد را از نزدیک یا در مسابقات تلویزیونی دیده‌اید که با مهارتهای محاسبه‌گری خود بینندگان را به وجد می‌آورند.
مشکلات دانش آموزان اوتیسم
- به‌راحتی ناامید میشوند و رفتارهای پرخاشگرانه بروز میدهند.
- به نور، سرو صدا و محیط شلوغ حساسیت دارند.
- در مهارتهای کلامی ضعیف هستند.
- مشابه با کودک دیر آموز، به زمان بیشتری برای انجام تکالیف کلاسی نیاز دارند.
- برای امتحان باید در مکانی کاملا آرام و به دور از حواسپرتی قرار داشته باشند.
- به دلیل مشکل در بروز عواطف و احساسات، روابط دوستانه بسیار محدودی دارند.
- به دلیل اینکه قلدرها معمولا دانش‌آموزان دارای «ظاهر متفاوت» را هدف می‌گیرند، کودکان و نوجوانان اوتیستیک در معرض خطر قلدری قرار می‌گیرند.
برخی از تحقیقات بین چپ دست بودن و اوتیسم ارتباطاتی را نشان می‌دهد که در مطلب راست دست یا چپ دست بودن راجع به آن توضیح داده‌ایم.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
نقش والدین در آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم
سنین مدرسه برای کودکان اوتیستیک با چالشها و فرصت‌های زیادی همراه است. طراحی یک برنامه آموزشی درست و موثر، در شکوفایی استعدادهای آنها تأثیر زیادی دارد. برای افزایش موفقیت دانش آموزان مبتلا به اوتیسم به نکات زیر توجه کنید.
جست و جوی کمک حرفه ای
روانشناسان و مشاوران مدرسه، تواناییهای لازم برای آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم را دارند. پس حتما از آنها مشورت بگیرید. علاوه بر این، از متخصصان حوزه «روانشناسی کودکان استثنایی» نیز برای آموزش و پرورش درست این دانش‌آموزان استفاده کنید.
ارتباط با دیگر همسالان
برقراری ارتباط با دیگر همسالان برای کودکان مبتلا به اوتیسم بسیار حیاتی است. فعالیتهای اجتماعی و تفریحی مورد علاقه آنها (مانند رفتن به پارک) را شناسایی کنید و برایشان برنامه داشته باشید. اگر مکان‌های شلوغ باعث خستگی کودک میشود، در حد امکان او را در این فضاها قرار ندهید.
تشویق کودک به فعالیتهای جسمانی
به دلیل نقص در مهارتهای حرکتی، فعالیت فیزیکی برای این کودکان بسیار مفید است و باعث افزایش تناسب اندام، هماهنگی حرکتی و بدنآگاهی در آنها میشود. علاوه بر این، انجام تمرینات ورزشی باعث کاهش رفتارهای تکراری، تقویت رفتارهای خودانگیخته و بهبود توجه میشود.
آموزش نحوه تعامل با دیگر همسالان و قلدرها
گاهی احساس رهاشدگی، ناامیدی یا مورد آزار و اذیت قرار گرفتن میکنند، زیرا در تعاملات اجتماعی ضعیف هستند. با آموزش مهارتهای ارتباطی ضروری، به بهبود این مشکل در آنها کمک کنید. همچنین، آنها گاهی در مدرسه گرفتار دانش‌آموزان قلدر میشوند و علائم زیر را نشان میدهند:
- عدم علاقه به مدرسه رفتن
- کاهش اشتها
- مشکل در خوابیدن
- گریه‌کردن بی‌دلیل
این علائم ممکن است باعث ایجاد افسردگی در کودک شود، پس حتما با یک روانشناس در این مورد مشورت کنید. اگر آزار و اذیت ناشی از دانش‌آموزان قلدر جدی است، در اولین فرصت با مدیر و مسئولان مدرسه صحبت کنید. علاوه بر این، با استفاده از ایفای نقش در مورد نحوه برخورد با قلدرها و گزارش آن به معلمان، مشاوران و سایر بزرگسالان، آموزشهای لازم را برای کودک فراهم کنید.
استفاده از گروه های حمایتی
مراقبت از دانش‌آموزان مبتلا به اوتیسم با چالشها و مشکلات زیادی همراه است و استفاده از یک شبکه ارتباطی قوی، در مدیریت این چالشها به شما کمک میکند. برای برقراری ارتباط با والدینی که موقعیت و شرایط شما را به‌خوبی درک کنند، از گروههای حمایتی کودکان اوتیستیک یا گروههای آنلاین استفاده کنید.
نقش معلمان در آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم
با یک برنامه آموزشی مناسب، بسیاری از کودکان مبتلا به این اختلال، قادر به یادگیری مطالب جدید هستند. برای بهبود نحوه آموزش به کودکان اوتیسم، حتما باید نکات زیر را رعایت کنید.
- از برنامه زمانبندی منظم و روزانه پیروی کنید، زیرا آنها از تغییر بیزارند.
- برای جلوگیری از ناامیدی و مشکلات رفتاری دانش‌آموزان، برنامه درسی باید متناسب با سطح هوشی کودک و دارای زمانبندی مناسب باشد.
- در حافظه تصویری بهتر از کلامی عمل میکنند. پس آموزش به روش سخنرانی را کاهش، استفاده از نشانههای دیداری را افزایش و دستورالعملهای کتبی ارائه دهید.
- آنها دارای علایق و احساسات ویژهای هستند. این علایق را شناسایی و شرایط برخورداری از آنها را برای کودک فراهم کنید. این کار باعث افزایش انگیزه و خودکارآمدی در این دانش‌آموزان میشود.
- به دلیل ضعف در تعاملات اجتماعی، معمولا در فعالیتهای گروهی شرکت نمی‌کنند. بنابراین، تعامل با دیگر همکلاسیها را تقویت و فعالیتهای گروهی را تشویق کنید.
- از تکنیک شکل‌دهی رفتاری برای آموزش موضوعات جدید به آنها استفاده کنید.
- مشابه با بیش فعالی، کودکان مبتلا به اوتیسم دارای مشکلات جدی در تمرکز و توجه هستند و برای آموزش آنها به محیطی آرام نیاز است.
درمان کودکان مبتلا به اوتیسم
به دلیل پیچیدگی اختلال اوتیسم، درمان توسط تیمی متشکل از روانشناس، روانپزشک، کار درمانگر و گفتار درمانگر صورت میگیرد. به خاطر داشته باشید که هرچه فرآیند درمان زودتر شروع شود، احتمال بهبودی علائم افزایش میابد. کودکان مبتلا به اوتیسم در صورت دسترسی به خدمات درمانی مناسب، در بعضی موارد از کودکان بهنجار نیز پیشی می‌گیرند. برنامه درمانی این کودکان شامل موارد زیر است:
- بهبود تعاملات و مهارتهای اجتماعی
- کاهش رفتارهای کلیشهای و تکراری
- درمان اختلالات یادگیری
- افزایش رفتارهای خودانگیخته
- بهبود مهارتهای حرکتی و ادراک فضایی
سخن پایانی
اوتیسم یکی از شایعترین اختلالات عصبی-رشدی است و با علائمی مانند ناتوانی در تعاملات اجتماعی و رفتارهای تکراری شناخته میشود. روابط چشمی محدود، مشکل در تعامل با دیگر همسالان، حرکات تکراری، ضعف در مهارتهای حرکتی، آگاهی فضایی پایین، ابتلا به اختلالات یادگیری و کمتوانی ذهنی از علائم اصلی این اختلال است. آنها به دلایلی مانند حواسپرتی و عقب ماندن از انجام تکالیف، برای موفقیت در مدرسه به حمایت ویژه والدین، معلمان و مسئولان مدرسه نیاز دارند. برای درمان این اختلال حتما باید از خدمات حرفهای سلامت روان استفاده کنید و هرچه زودتر فرآیند درمان شروع شود، احتمال بهبودی کامل کودک افزایش پیدا میکند.
سوالات متداول
- علائم اختلال طیف اوتیسم چیست؟
ارتباط چشمی محدود، مشکل در تعامل با دیگران، ارتباط چشمی محدود، حرکات کلیشهای و تکراری، ابتلا به اختلالات یادگیری، مهارتهای کلامی ضعیف، کم توانی ذهنی و ضعف در آگاهی فضای از مهمترین علائم این اختلال هستند. - مشکلات دانش آموزان اوتیستیک در مدرسه چیست؟
ناامیدی و رفتارهای پرخاشگرانه، حساسیت به نور و محیط شلوغ، ضعف در مهارتهای کلامی، حواسپرتی، کندی در انجام تکالیف، عقب ماندن از دیگر همکلاسیها و مشکل در ابراز احساسات باعث ایجاد مشکلاتی در این دانش‌آموزان میشود. - نحوه آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم چگونه است؟
پیروی از برنامه روزانه مشخص، استفاده از نشانههای دیداری، تشویق به تعامل با دیگر همسالان، آموزش متناسب با سطح هوشی کودک و فراهم کردن محیط آرام در آموزش به این کودکان تأثیر زیادی دارد.
