گاهی راهی برای تسکین دردهای عاطفی‌مان نیست که نیست! اگر هم هست، ما بی‌خبریم! وقتی راه رهایی بسته شود، در ویرانگری باز میشود. این حرف‌ها، حرف‌های عجیب‌وغریبی نیست! همه ما هنگام احساس درماندگی، دور چشمان‌مان سیاهی (شما بخوانید تباهی) می‌رود و حتی شاید از کوره در برویم. ما بزرگ‌ترها که این هستیم، پس دیگر انتظاری از کودکان کم‌طاقت نمی‌رود. توان بچه‌های نوپا و حتی بزرگ‌تر برای تحمل ناملایمات کم است. از عوارض این کم‌طاقتی، بروز خودزنی و حتی دست بزن داشتن کودکان است. ما در این مقاله درباره‌ی علل و راهکارهای پیشگیری و درمان خودزنی کودکان به‌تفصیل صحبت می‌کنیم.
خودزنی کودک چیست؟
وقتی هدف کودک از خودجرحی و خودآزاری خودکشی نیست، نامش خودزنی میشود. در اصطلاح تخصصی به آن خودزنیِ بدون نیت خودکشی (Nonsuicidal Self-Injury) می‌گویند. خودزنی شاید اوایل رفتاری کم‌تکرار باشد، اما بی‌تفاوتی اطرافیان به آن، گاهی باعث تبدیلش به یکی از عادت های بد کودکان میشود. اما چرا تبدیل به عادت میشود؟
چون تحریک درد جسمانی باعث آزادسازی هورمون آندورفین در بدن میشود. آندورفین از مورفین‌های درون‌زاد بدن است و حس سرخوشی می‌دهد. درنتیجه کودک به‌مرور یاد می‌گیرد که برای رسیدن به لذت و رهایی از دردهای هیجانی، دوباره و دوباره خودزنی کند.
رفتارهای خودزنی رایج در کودکان
همه کودکان جلوی چشمان شما و برای جلب‌توجه‌تان خود را نمی‌زنند، بلکه با افزایش سن‌شان، گاهی این رفتارها را دور از نگاه دیگران انجام می‌دهند. پس آگاهی از خودزنی‌های رایج کودکان در مدیریت این رفتارها کمک‌تان می‌کند:
- گازگرفتن خود
- سوزاندن پوست
- کشیدن و چرخاندن موها
- کوبیدن سر به جای سفت
- بریدن بخشی از بدن خود
- حک‌کردن نماد یا کلمه‌ای خاص روی پوست
- خراش‌انداختن روی پوست با ناخن یا چیز نوک‌تیزی دیگر
گاهی کودک بخش‌هایی از بدن خود را که با لباس پوشانده میشود، زخمی می‌کند. این مسئله را می‌توان از روی تغییر ناگهانی در لباس‌پوشیدن‌شان متوجه شد. مثلا با پوشیدن لباس‌های آستین‌بلند در خانه یا امتناع از حضور در فعالیت‌هایی مانند شنا، سعی در مخفی‌کردن این زخم‌ها دارند.
آیا خودزنیِ کودکان طبیعی است؟
طبق آمارهای انجمن روانشناسی آمریکا، از هر 16کودک زیر 12سال، یکنفر سابقه خودزنی داشته است. به‌هرحال خودزنی را حتی اگر طبیعی و واکنشی به رویدادهای دردناک محیطی به‌نظر برسد، سرسری نگیرید. همان‌طور که گفتیم، این رفتار اعتیادآور است و احتمال افزایش آن در طول زمان وجود دارد.
چرا کودکان خود زنی میکنند؟
به‌نظرتان درد جسمانی بدتر است یا درد هیجانی؟ همه ما وقتی به‌معنای واقعی کلمه احساس ناامیدی و درماندگی می‌کنیم، فقط یک جمله حق مطلب را برای‌مان ادا می‌کند: «کاش می‌مردم و این روزا رو نمی‌دیدم!». دلیل اصلی آسیب‌رساندن به بدن خود در کودکان اگرچه آرزوی مرگ نیست، ولی برای تخفیف درد هیجانی و آرام‌شدن است. این مسئله را در تک‌تک علل خودزنی کودکان می‌بینیم:
تخلیه هیجانی
تخلیه هیجانی معادل روان‌شناختی «خود را خالی‌کردن» است. رفتارهایی مانند گریه‌کردن، دادزدن، بدوبیراه‌گرفتن با مشت به دیوار کوبیدن و خودزنی از رفتارهای رایج برای تخلیه هیجانی هستند. تخلیه هیجانی از طریق خودزنی هرچند آرامشی موقتی به کودک می‌دهد، اما رفتاری غلط است. در قسمت روش‌های پیشگیری از خودزنی در کودکان راهکارهایی برای آموزش شیوه درست تخلیه هیجانی به بچه‌ها را برای‌تان می‌آوریم.
آستانه تحمل پایین در برابر ناملایمات
کودکان زود کم می‌آورند! چنددقیقه دیررسیدن غذا، کمی تاخیر در عوض‌کردن شبکه تلویزیون و جواب سر بالادادن به درخواست‌های کودک کافی است تا طاقت‌شان طاق شود. برای همین است که آموزش صبر به کودکان، یکی از مهم‌ترین وظایف والدین است.
تجربه های دردناک
تجربه تروما و دیگر آسیب‌های محیطی در دوران کودکی، همان نیمچه تحمل بچه‌ها را هم از بین می‌برد. علاوه‌براین، تجربه تروماهایی مانند کودک آزاری با احساس گناه کودک همراه است و احتمال خودآزاری را بیشتر می‌کند. موارد زیر از تجربه‌ها و احساسات دردناکی هستند که بر خودزنی بی‌تاثیر نیستند:
- مواجهه با قلدری و مسخره شدن در مدرسه، خانه و مکان‌های عمومی
- تغییرات ناگهانی در محیط مانند جابه‌جایی خانه و طلاق والدین
- فوت نزدیکان و ابتلا به ترس از دست دادن والدین و عزیزان
- احساس دوست‌داشتنی‌نبودن و عزت نفس پایین کودک
- تجربه آزار و غفلت جسمانی، جنسی و هیجانی
- انتقادگری بیش‌ازحد والدین و اطرافیان
گرفتن امتیاز و رسیدن به خواسته ها
حتما با بهانه گیری کودک مواجه شده‌اید. کودکان گاهی برای رسیدن به خواسته‌های‌شان قشقرق راه می‌اندازند و از رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند خودزنی کمک می‌گیرند.
جلب توجه اطرافیان
توجه طلبی کودکان یکی دیگر از ویژگی‌های طبیعی آن‌ها است. بچه‌های پیش‌دبستانی عاشق توجه اطرافیان هستند و اگر این نیازشان توسط اطرافیان ارضا نشود، به شیوه‌های ناسالمی مانند خودزنی برای جلب توجه روی می‌آورند.
خشم و خصومت معطوف به خود
بحث کمی زیادی روانشناسی میشود، اما گفتنش خالی از لطف نیست. وقتی کودک از چیزی/کسی ناراحت است، اما به‌دلایلی مانند ترس از خالی‌کردن خشم‌اش روی آن/او عاجز است، این خشم تخلیه‌نشده را روی خودش خالی می‌کند.
ناتوانی در برقراری ارتباط موثر با اطرافیان
به‌دلیل مهارت‌های کلامی ضعیف، خودآگاهی پایین و ناتوانی در ابراز احساسات، تعاملات کودکان با اطرافیان بیشتر جنبه رفتاری دارد. این قاعده همیشه پابرجا است: کودک با خودزنی سعی در فهماندن چیزی به شما دارد. چیزی که یا از بیانش عاجز است یا خجالت می‌کشد بر زبانش بیاورد. اگر کودک خجالتی دارید، بازی درمانی کودکان خجالتی از بهترین شیوه‌های کاهش این مشکل است.
نشانه ای از استعداد ابتلا به اختلالات عصبی-رشدی و روانی
خودزنی در برخی از اختلالات دوران کودکی مانند اوتیسم و اختلال سلوک در کودکان بیشتر دیده میشود. این اختلالات با تکانشگری و پرخاشگری کودکان همراه هستند و خودکنترلی کودک را پایین می‌آورند.
علاوه‌براین، اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی کودک با احساس درماندگی همراه‌اند و تاب‌وتحمل کودک در مواجهه با چالش‌ها را کاهش می‌دهند.
روش برخورد با خود زنی کودکان
هنگام دیدن و شنیدن خودآزاری کودک، واکنش اولیه حفظ خونسردی است. او ناآرام است و ابراز نگرانی یا عصبی‌شدن شما فقط به افزایش استرس و اضطراب کودک دامن می‌زند. بعد از اینکه بر احساسات خودتان غلبه کردید، باتوجه به نکات زیر به‌سراغ فرزندتان بروید:
جلوگیری از خودزنی کودک همراه با نازونوازش او
باملاطفت و گشاده‌رویی به کودک نزدیک شوید و جلوی خودزنی‌اش را بگیرید. مثلا:
- اگر در حال کوبیدن سرش به مبل است، یک‌دست‌تان را به‌عنوان ضربه‌گیر جلوی مبل بگذارید و با دست دیگرتان کودک را بغل کنید.
با همین کار ساده، به فرزندتان نشان می‌دهید که چقدر برای وجودش ارزش قائل هستید. اگر احساس خودارزشمندی و عزت نفس کودک را تقویت کنید، به احتمال کمتری چنین رفتارهایی از او سر می‌زند.
شناسایی علت خودزنی کودک و حذف آن
اگر برای خودزنی کودک علت آشکاری غیر از بهانه‌گیری وجود دارد، باید آن را پیدا و حذف کنید. اگر هم علت آن را پیدا نکردید و کودک هم از صحبت امتناع کرد، حتما بعد از آرام‌کردن او، دوباره از علت ناراحتی‌اش جویا شوید.
آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی ذهنی
خودزنی نشانه‌ی عصبی‌بودن و تنش کودک است. با آموزش تکنیک‌های ریلکسیشن مانند تنفس عمیق، مشت‌کردن دست‌ها، به‌هم‌فشردن دندان‌ها و گوش‌دادن به موسیقی آرامش‌بخش، کمکش کنید تا بر احساس ناراحتی‌اش در زمان حال غلبه کند.
کمک‌گرفتن از حواسپرتی طبیعی کودکان
پرت‌کردن حواس کودکان مثل آب‌خوردن است. کافی است چیزی جذاب پیدا و حواس فرزندتان را به آن پرت کنید. مثلا:
- یک‌دفعه شروع کنید به بالش پرت‌کردن سمت او و یک بازی راه بیاندازید.
- چیزی جذاب در محیط نشانش دهید و کنجکاوی‌اش را تحریک کنید.
اگر بتوانید ذهن کودک را برای چنددقیقه به‌سمت چیزی دیگر ببرید، عصبانیتش فروکش می‌کند و حتی شاید قضیه را هم فراموش کند.
تسلیم‌نشدن در برابر بهانه‌گیری‌های کودک
حالا که کار به خودزنی کشیده است، هرگز نباید در برابر کودک تسلیم شوید؛ زیرا او یاد می‌گیرد که از خودزنی برای رسیدن به خواسته‌هایش استفاده کند. به‌جای تسلیم‌شدن، به مهارت‌های مذاکره با کودک مجهز شوید و راه‌وچاه قانع‌کردنش را بیاموزید.
چه کار‌های خود زنی در کودکان را تشدید می‌کند
برخی رفتارها چه درحین خودزنی کودک و چه بعد از آن به این مشکل دامن میزنند. حتما از این رفتارها اجتناب کنید:
- سرزنش و تنبیه کودک که به سرکوب احساسات منجر میشود.
- دخالت افراطی در زندگی فرزند مانند رفتارهای والدین هلیکوپتری که نیاز به خودمختاری کودک را نادیده می‌گیرد.
- انتظارات نامتناسب با سن فرزند مانند والدین سمی که باعث احساس درماندگی و کاهش تاب‌وتحمل کودک میشود.
پیشگیری از خود زنی کودکان
برای اینکه از وقوع مجدد خودزنی کودکان پیشگیری کنید، لازم است مهارت‌هایی را به آن‌ها بیاموزید. برخی از این مهارت‌ها را در مقاله آموزش مهارت های زندگی به کودکان دقیق‌تر بررسی کرده‌ایم.
افزایش حمایت هیجانی
مشاهده یا شنیدن آسیب‌رساندن کودک به خود حتما برای‌تان دردناک و استرس‌زا است. این مسئله حتی شاید به احساس گناه والدینی منجر شود. اما بهتر است به‌جای حرص‌خوردن:
- به فرزندتان نشان دهید که همیشه آماده حمایت از او و برطرف‌کردن نیازهایش هستید.
- به‌جای ابراز ناسازگارانه هیجانات، در یافتن راهی برای حل مسئله راهنمایش باشید.
- پای صحبت‌ها و دردِ دل‌هایش بنشینید و به‌جای قضاوت‌کردن، همدلی کنید.
حرف زدن، حرف زدن و دوباره حرف زدن
گفتار به‌نوعی مخالف رفتار است. هرچه کودک یاد بگیرد بیشتر درباره‌ی نیازهایش صحبت کند، کمتر برای ابراز این نیازها به رفتارهای ناسالمی مانند خودزنی متوسل میشود. اگر فرزندتان معمولا خیلی کم با شما و دیگر اطرافیانش حرف می‌زند، مقاله کم حرفی کودکان را بخوانید و در برطرف‌کردن این نقطه‌ضعف کمکش کنید.
آموزش احساسات به کودک
آموزش احساسات به کودک، او را به ابزار بسیار مفیدی برای بیان خواسته‌هایش مجهز می‌کند. وقتی کودک بتواند احساساتش را بیان کند، دیگر نیازی به خودزنی برای تحتِ تاثیر قراردادن اطرافیان نخواهد داشت.
آموزش کنترل هیجانات به کودک
با آموزش کنترل هیجانات به کودک به او کمک کنید تا نحوه مدیریت احساسات منفی و مثبتش را یاد بگیرد. وقتی بداند چطور باید هیجاناتش را در کنترل بگیرد، به‌احتمال کمتری دچار فوران خشم و درنتیجه خودزنی میشود.
آموزش برقراری ارتباط موثر
یکی از مهارت‌های ضروری برای کودکان، آگاهی از آداب‌ورسوم روابط بین‌فردی و تعاملات اجتماعی است. آموزش ریزه‌کاری‌های تعامل با دیگران، فواید زیادی از جمله تقویت دوست یابی کودک در مدرسه برایش دارد و در تنظیم احساسات اجتماعی کمکش می‌کند.
تخلیه هیجانات کودک با بازی و فعالیت بدنی
کودکان بمب انرژی و هیجان‌اند. اگر با بازی‌هایی برای تخلیه انرژی کودکان تاحدی آتش‌فشان درونش را مهار کنید، کمتر به شیوه‌های ناسالمی مانند خودزنی برای خالی‌کردن خود روی می‌آورد. همچنین از فعالیت بدنی برای کودکان غافل نشوید، زیرا در افزایش تاب‌آوری و کاهش رفتارهای تکانشی و خودویرانگر بسیار موثر است.
درمان خود زنی کودکان
اگر شدت خودزنی‌های کودک به‌حدی است که کار از پیشگیری گذشته و نیازمند درمان است، درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان گزینه مناسبی است. درمانگران شناختی-رفتاری با شناسایی افکار منفی کودک و جایگزینی آن‌ها با افکار مثبت، در بهبود این مسئله مفید هستند. اگر هم احساس می‌کنید این مشکل ناشی از پویایی‌ها یا چالش‌های خانواده است، خدمات خانواده درمانی در حل مشکل کمک‌تان می‌کند.
پیشنهاد می‌کنیم در زمینه‌ی کاهش خودزنی کودکان نگاهی هم به کاربردهای ارزشمندی بازی درمانی برای کودکان بیندازید.
چه زمانی برای خودزنی کودکان به پزشک مراجعه کنیم
اگر خودزنی کودک در حال تبدیل‌شدن به عادتی معمول برای مقابله با استرس‌ها و ناملایمات زندگی است، حتما به روان‌شناس و روان‌پزشک مراجعه کنید. اجازه ندهید که خودزنی به مکانیسم دفاعی رایج فرزندتان برای رهایی از درد روانی تبدیل شود.
علاوه‌براین، خودزنی می‌تواند ناشی از اختلالات عصبی-رشدی مانند اوتیسم یا اختلالات خلقی مانند افسردگی و اضطراب باشد. پس اگر در طول زمان استمرار پیدا کرد، بد نیست که با متخصصان سلامت روان مشورتی داشته باشید.
سخن پایانی
خودزنی کودکان معمولا راهی برای تسکین دردهای روحی‌شان است. این رفتار تاحدودی طبیعی است، اما شما هرگز نباید آن را سرسری بگیرید؛ زیرا اگر خودزنی استمرار پیدا کند، به عادت تبدیل میشود و دیگر به‌راحتی از سر کودک دست‌بردار نیست. پس قبل از آن‌که دیر شود، باید از دلیل یا دلایل بروز خودزنی فرزندتان آگاهی پیدا کنید و سپس برای پیشگیری از آن راهی بیابید. ناگفته نماند که پیشگیری هم همیشه موثر نیست و گاهی باید دست‌به‌دامن درمان و کمک‌گرفتن از متخصصان سلامت روان شد.
سوالات متداول
- آیا خودزنی در کودک طبیعی است؟
براساس زمینهیابیهای انجمن روانشناسی آمریکا، از هر 16کودک کمتر از 12سال یکنفر تجربه خودزنی دارد. طبق این آمار، بله خودزنی کودک تاحدودی طبیعی است که البته چیزی از اهمیت پیشگیری و درمان آن توسط شما کم نمیکند. - آیا همه کودکان خود زنی میکنند؟
خیر؛ خودزنی اگرچه در بین کودکان رایج است، اما همهگیر نیست. این رفتار به علل خاصی مربوط است که اگر بهدرستی مدیریت شوند، کودک هرگز به چنین رفتاری دست نمیزند. - خود زنی در پسران بیشتر است یا دختران؟
براساس نتایج تحقیقی در انگلیس، بین 5 تا 10سالگی پسرها 2برابر دخترها خودزنی دارند. در 11سالگی این آمار برابر میشود و بهطرز تعجببرانگیزی، در 12سالگی دخترها 4برابر پسرها بیشتر خود را میزنند!
