وقتی به بدن انسان فکر میکنیم، شریانها و رگها مانند همانند بزرگراههای شلوغ به ذهن میآیند، اما میان این بزرگراهها کوچه و پس کوچههایی هم وجود دارد که هر لحظه میزبان میلیاردها تبادل هستند. این مسیرهای باریک و پررمز و راز مویرگ نام دارند. از طریق آنها اکسیژن به سلول میرسد، مواد زائد جمعآوری میشود و اساس حیات ادامه مییابد. بدون این رگهای ظریف، هیچ سلولی توان ادامه زندگی نداشت. به همین دلیل این مطلب از مجموعه مدارس سلام را به بررسی تعریف مویرگ و انواع مویرگ ها اختصاص دادهایم تا بیشتر با این بخش اساسی و مهم بدن آشنا شوید.
مویرگ چیست؟
مویرگها باریکترین رگهای بدن هستند که بین سرخرگچهها و سیاهرگچهها قرار دارند. این رگها در تمام بافتهای بدن ما پخش شدهاند و وظیفه دارند اکسیژن و مواد غذایی را به سلولها برسانند و مواد زائد و دیاکسیدکربن را از آنها بگیرند. به زبان ساده، مویرگها محل و راه تبادل مواد بین خون و سلولها هستند.
این رگهای بسیار باریک، کوچکترین گذرگاههای خون در بدن به شمار میآیند، آن قدر باریک که گاهی گلبولهای قرمز تنها میتوانند یکی یکی از آن عبور کنند.
| نکته جالب: حتی برخی از حیوانات و مهرهداران هم دارای مویرگ هستند که مواد غذایی و اکسیژن را حمل میکند. |
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیههای مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
کار مویرگ چیست؟
مویرگها کار اتصال سرخرگچه و سیاهرگچه را انجام میدهند. خون پر از اکسیژن از سرخرگچه وارد مویرگ میشود، در طول مسیر اکسیژن و مواد غذایی را به سلولها میدهد و به جای آن دیاکسیدکربن و مواد دفعی میگیرد. به همین دلیل خون در ابتدای مویرگ اکسیژن بیشتری دارد و در انتهای آن، اکسیژن کمتر است.
ساختار مویرگ
اگر بخواهیم ساختار مویرگ را زیر ذرهبین ببریم، با یکی از سادهترین اما زیباترین و مهمترین طراحیهای طبیعت روبهرو میشویم. قطر آنها در بیشتر موارد تنها هشت تا ده میکرومتر است؛ درست به اندازهای که یک گلبول قرمز بتواند از میانشان عبور کند.
دیواره مویرگ از یک لایه بسیار نازک سلولهای اندوتلیال ساخته شده است که به دلیل نازکی، امکان عبور سریع گازها، مواد غذایی و آب را فراهم میکنند. این دیواره باریک همانند مرزی عمل میکند که اجازه میدهد مواد مفید وارد سلول شوند و مواد زائد خارج گردند. پس از آن، بافت اپیتلیال وجود دارد که کارش محافظت از اندوتلیال است.
بافت مویرگ
- دیواره مویرگ از بافت اندوتلیال تشکیل شده و این بافت یک لایه پوششی نازک است برای عبور مواد مختلف است.
- بافت اندوتلیال با بافتی دیگر محافظت میشود که اپیتلیال نام دارد.
- در کنار آن سلولهایی به نام پریسیت قرار دارند که روی دیواره مویرگ مینشینند و به تنظیم جریان خون کمک میکنند.
انواع مویرگ
انواع مویرگ ها با اینکه در تمامی مدلها باریک و ظریف هستند و ابعاد آنها بسیار ریز است، در ساختمان و کارکرد تفاوتهایی دارند. همین تفاوتها باعث میشود که در بعضی بافتها عبور مواد فقط به شکل محدود انجام شود و در بعضی دیگر تبادل سریعتر و گستردهتر باشد.
به عبارتی دیگر، با اینکه مویرگ خود یکی از انواع رگهای بدنی است، دارای انواع مختلفی هم هست. دانشمندان بر اساس شکل دیواره سلولی و نوع پیوستگی میان سلولهای اندوتلیال، مویرگها را به سه دسته اصلی تقسیم میکنند: پیوسته، منفذدار و ناپیوسته (سینوزوئیدی).
مویرگ های پیوسته
این نوع مویرگ خون با نام انگلیسی Continuous، انسداد تکامل یافته کامل دارند و سلولهای اندوتلیال آنها با اتصالات محکمی کنار هم قرار گرفتهاند. به همین دلیل عبور مواد از آنها محدودتر و کنترلشدهتر است. مویرگهای پیوسته در بیشتر بافتهای بدن مثل عضلات، ریه، پوست و سیستم عصبی دیده میشوند.
در این مویرگها تبادل مواد از طریق فرآیندی به نام ترانسسیتوز انجام میشود که در آن وزیکولها مواد را از یک سمت سلول به سمت دیگر میبرند. به زبان سادهتر، در این مویرگ تنها مواد کوچک عبور میکنند.
مویرگ های منفذ دار
این مویرگ که به انگلیسی به آن Fenestrated گفته میشود، همانطور که از نامشان پیداست، دارای منافذ یا سوراخهای ریز به قطری حدود 80 میکرومتر در دیواره خود هستند. این سوراخها باعث میشوند تبادل آب و مولکولها سریعتر و آسانتر انجام شود. مویرگهای منفذدار به طور معمول در اندامهایی قرار دارند که نیاز به تبادل زیاد دارند، مثل کلیهها، روده و غدد درونریز.
مویرگ های ناپیوسته یا سینوزوئیدی
این دسته از انواع مویرگ ها با عنوان Discontinuous یا Sinusoidهم شناخته میشوند. به طور کلی سومین دسته مویرگها دیوارهای ناپیوسته دارند، یعنی بین سلولهای اندوتلیال آنها فضاها و شکافهای بزرگی دیده میشود. این ویژگی باعث میشود حتی مولکولهای بزرگ و بعضی سلولها هم بتوانند از آن عبور کنند. مویرگهای سینوزوئیدی در اندامهایی مثل کبد، طحال و مغز استخوان وجود دارند.
شبکه مویرگی گلومرول
در کلیه ساختاری وجود دارد به نام گلومرول که مجموعهای از مویرگهای بسیار ریز است. این مویرگها درون کپسول بومن قرار گرفتهاند. خون از سرخرگ آوران وارد این شبکه میشود، فشار بالای آن باعث میشود بخشی از آب و نمکها و مولکولهای کوچک از دیواره مویرگ عبور کنند و وارد لولههای نفرون شوند.
سپس خون باقیمانده از سرخرگ وابران خارج میشود. دیواره مویرگهای گلومرولی ویژگی خاصی دارد: اندوتلیوم آن منفذدار است، غشای پایه آن مانند یک صافی عمل میکند و بیرونیترین لایه آن سلولهایی به نام پودوسیت دارد که عمل فیلتراسیون را دقیقتر میسازند.
پیشنهاد مطالعه: آموزش حالتهای ماده به زبان ساده
تبادل مواد در مویرگ ها چگونه انجام می شود؟
همانطور که اشاره کردیم، مویرگها محل اصلی جابهجایی مواد بین خون و سلولها هستند. نحوه تبادل مواد در مویرگ ها به این شکل است که از یک طرف، اکسیژن، آب و مواد غذایی از خون به بافتها میروند و از طرف دیگر، دیاکسیدکربن و مواد زائد وارد خون میشوند تا دفع شوند.
این انتقال به دلیل نازک بودن دیواره مویرگها ممکن میشود چراکه تنها از یک لایه سلول تشکیل شدهاند. تبادل مواد با روشهای مختلفی صورت میگیرد: انتشار ساده برای گازها، انتشار تسهیلشده یا ترانسسیتوز برای مولکولهای بزرگتر و جابهجایی مایع تحت تأثیر فشار هیدروستاتیک و فشار اسمزی که در قسمت انواع مویرگ ها به آنها پرداختیم.
فشار مویرگی
در مویرگها تبادل مواد تنها به خاطر نازکی دیواره نیست و به دلیل اختلاف فشارهایی است که در طول مسیر مویرگ ایجاد میشود. دو عامل اصلی این فشارها را تعیین میکنند:
- فشار هیدروستاتیک خون: فشاری که خود خون به دیواره وارد میکند.
- فشار اسمزی: فشاری که پروتئینهای پلاسما و ذرات حلشده ایجاد میکنند.
البته از آنجایی که این اختلاف باعث میشود مواد از خون به بافت یا از بافت به خون جابهجا شوند و فشار مویرگی اهمیت بالایی در کار مویرگ دارد، در این بخش به جزئیات انواع فشار مویرگ پرداختهایم.
فشار در ابتدای مویرگ
در ابتدای مویرگ، فشار هیدروستاتیک بیشتر از فشار اسمزی است. در نتیجه، آب، اکسیژن و مواد غذایی از خون به سمت بافتها حرکت میکنند.
فشار در میانه مویرگ
در بخش میانی، فشار هیدروستاتیک و اسمزی تقریباً برابر میشوند. به همین دلیل، تبادل دوطرفه رخ میدهد؛ هم مواد مغذی و گازها وارد بافت میشوند و هم بخشی از مواد زائد به خون برمیگردند.
فشار در انتهای مویرگ
در انتهای مویرگ، فشار اسمزی بیشتر از فشار هیدروستاتیک است. این اختلاف سبب میشود مایع اضافی، دیاکسیدکربن و مواد دفعی سلولها دوباره وارد خون شوند و به سمت سیاهرگچهها برگردند.
به این ترتیب میتوان گفت فشار مویرگی همان نیروی پشت پردهای است که تبادل در مویرگ ها را تنظیم میکند.
پیشنهاد مطالعه: ماده چیست؟
گردش خون مویرگی چیست؟
خون بعد از خروج از بطن چپ قلب و عبور از سرخرگها، وارد سرخرگچهها و سپس مویرگها میشود. در اینجا تبادل مواد انجام میگیرد و سپس خون از طریق سیاهرگچهها و سیاهرگها به سمت قلب برمیگردد. جریان خون در مویرگها همیشه یکنواخت نیست و توسط ساختارهایی به نام اسفنکترهای پیشمویرگی کنترل میشود.
این اسفنکترها میتوانند منقبض یا منبسط شوند تا میزان خون ورودی به مویرگ را تنظیم کنند. به این ترتیب، شبکه مویرگی مانند یک بستر گسترده، وظیفه اصلی رساندن مواد به سلولها و جمعآوری مواد زائد را بر عهده دارد.
بیماری های مویرگی چیست؟
مویرگها با وجود ظرافت بالا میتوانند دچار آسیب یا بیماری شوند که برخی از آنها به این ترتیب هستند:
- گاهی پاره شدن آنها نقطههای قرمز ریز روی پوست ایجاد میکند که معمولاً خطرناک نیستند.
- مشکلاتی مثل التهاب مویرگی هم وجود دارند که میتواند جریان خون را مختل کند.
- سندرم نشت مویرگی که باعث کاهش شدید فشار خون میشود.
- بیماریهای ژنتیکی مثل تلانژکتازی خونریزیدهنده به شکل ضایعات روی رگها دیده میشوند.
- در چشم آسیب مویرگها میتواند باعث بیماری تحلیل شبکیه شود.
- تغییرات ظاهری مانند رگهای عنکبوتی در نوزادان به دلیل گشاد شدن یا تجمع غیرعادی مویرگها به وجود میآیند.
جمعبندی
در این مطلب به بررسی کامل مویرگ و انواع مویرگ ها و حتی نحوه عبور مواد و وظیفه آنها پرداختیم. در نهایت، فراموش نکنید که بدن ما انسانها بسیار پیچیده است و ساختاری منحصر به فرد دارد. شاید بسیاری از اتفاقاتی که درون آن میافتد را نبینیم یا حس نکنیم، اما بخشهای ظریفی مانند مویرگ همیشه و حتی در خواب در حال فعالیت برای سلامتی ما هستند.
سوالات متداول
- مویرگ را تعریف کنید؟
مویرگ رگهای بسیار باریکی هستند که خون را بین سرخرگها و سیاهرگها جابهجا میکنند. - وظیفه مویرگ چیست کلاس چهارم؟
مویرگ وظیفه دارد مواد غذایی و اکسیژن را از خون به سلولها برساند و مواد زائد را از سلولها بگیرد. - کار تبادل مواد را در بدن کدام یک از قسمتهای خون انجام می دهد توضیح دهید؟
مویرگ کار تبادل مواد را برعهده دارد و در این مطلب نحوه تبادل مواد در مویرگ ها را کامل شرح دادیم.
