جمله‌ها هم مثل هر ساختار دیگری از اجزایی تشکیل می‌شوند که در کنار هم معنا می‌دهند. نهاد، فعل، مفعول، مسند و متمم، مهم‌ترین اجزای ساختمان جمله را تشکیل می‌دهد. هر کدام از اجزای جمله نقشی دارد و ارزشی به جمله می‌افزاید. بودن برخی از آن‌ها برای شکل‌گیری جمله اجباری و برخی‌دیگرشان اختیاری‌ست. ما در این مقاله قرار است ابتدا این اجزای جمله را یکی‌یکی بررسی کنیم و سپس آن‌ها را در جمله بگذاریم و با کارکردشان آشنا شویم.
جمله چیست؟
تک‌کلمه‌ها هم می‌توانند جمله باشند؛ مثلا کلمه «رفت» به‌تنهایی یک جمله است و حکایت از رفتن شخصی دارد. همین‌که حرفی معنادار بزنیم، یعنی جمله‌ای گفته‌ایم. اگرچه گوینده جمله بالا می‌توانست به ما بگوید که کجا رفته است، اما بدون گفتن آن هم جمله معنادار است. پس جمله:
- «واژه یا مجموعه‌ای از واژگان است که معنای خاصی را به مخاطب منتقل می‌کند».
به‌عنوان‌مثال:
- «علی رفت» | جمله است، زیرا معنا دارد؛
- «علی با دوستش خانه» | جمله نیست، زیرا معنا ندارد.
تعریف اجزای جمله با مثال
جمله‌ها از چند جزء ساخته می‌شوند که هر کدامشان نقش و معنایی در جمله دارد. نقش دستوری این اجزا، برگرفته از معنا و مفهوم آن‌هاست. مثلا وقتی می‌گوییم نقش فلان کلمه فاعل (انجام‌دهنده کار) است، یعنی آن کلمه یا آن اسم کاری را انجام داده یا قرار است انجام بدهد. پس تعریف اجزای جمله را با دقت بخوانید، زیرا به تشخیص آن‌ها در جمله کمک می‌کند.
اجزای جمله در کلی‌ترین تقسیم‌بندی به ۲ دسته نهاد و گزاره تقسیم می‌شوند که هر کدام از آن‌ها نیز زیرمجموعه‌هایی دارند:
- نهاد گاهی در نقش فاعل و گاهی در نقش مسندالیه در جمله می‌آید.
- گزاره شامل مفعول، متمم، مسند و فعل می‌شود.
در ادامه هر کدام از آن‌ها را به‌صورت خلاصه و با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم مطلب نهاد و گزاره را نیز بخوانید.
نهاد چیست؟ (فاعل / مسندالیه)
نهاد بخشی از جمله است که درباره آن صحبت می‌کنیم و از کار و حال‌واحوالش خبری می‌دهیم. بسته به اینکه درباره انجام‌دهنده کار یا پذیرنده حالت و صفت خبری بدهیم، نهاد نقش فاعل یا مسندالیه می‌گیرد. پس به‌صورت‌کلی نهاد به ۲ دسته تقسیم می‌شود:
فاعل چیست؟ (انجام‌دهنده کار)
وقتی خبر ما از جنس انجام کار توسط کسی یا چیزی‌ست، نهاد جمله از نوع فاعل است. پس شخص یا شئ انجام‌دهنده کار را فاعل می‌نامیم. به‌عنوان‌مثال:
- «علی به بازار رفت».
در اینجا علی عمل رفتن را انجام داده و فاعل جمله است. فاعل‌ها معمولا موجودات جاندارند، اما اشیاء و احوالات هم گاهی به‌وسیله آرایه جان‌بخشی، در نقش فاعل ظاهر می‌شوند.
مسندالیه چیست؟ (نسبت‌داده‌شده به او)
هدف ما از بعضی جمله‌ها توضیح درباره صفت یا حالت یک شخص یا شی است. نقش دستوری بخشی از جمله که درباره ویژگی‌هایش صحبت می‌کنیم، مسند است. مثلا:
- «علی حسود است».
در جمله بالا، صفت حسادت را به علی نسبت داده‌ایم، پس علی مسندالیه جمله است. حواستان باشد که فاعل و مسندالیه هر ۲ نهادند، اما نقش دستوری آن‌ها در یکجمله فاعل (انجام‌دهنده كار) و در جمله‌ای دیگر مسندالیه (نسبت‌داده‌شده به او) است. در این مورد پیشنهاد می‌کنیم مطلب مسند و مسند الیه را هم بخوانید.
گزاره چیست؟ (مفعول / متمم / مسند / فعل)
گزاره به‌معنای خبر است. در دستور زبان فارسی به بخشی از جمله که اطلاعاتی را درباره نهاد می‌دهد، گزاره می‌گوییم. گزاره‌ها خبر خود را از طریق چند جزء اصلی به ما می‌رسانند:
- مفعول
- مسند
- متمم
- فعل
بیایید نگاهی به تعریف معنایی و دستوری هر کدام از این اجزای گزاره بیندازیم.
مفعول چیست؟ (پذیرنده فعل)
برخی از کارها مثل خریدن، بافتن، کاشتن و نوشتن، به‌چیزی برای انجام شدن نیاز دارند. فرض کنید از یک‌نفر می‌پرسید که امروز چه کاری انجام داده و او در جواب می‌گوید: «من خریدم»!!! بعد از شنیدن این جواب، قطعا با خودتان می‌گویید که او چه‌چیزی خریده است؟
وقتی درباره چنین اعمالی صحبت می‌کنیم، برای کامل‌کردن جمله به مفعول نیاز داریم. به‌عنوان‌مثال:
- «من ماشین رضا را خریدم».
حالا و با اضافه‌شدن ماشین (مفعول)، معنا و مفهوم جمله قابل درک است. اگر از جمله بالا واژه ماشین را برداریم، جمله ناقص و مبهم می‌شود.
متمم چیست؟ (کامل‌کننده)
متمم، کامل‌کننده معنای فعل است. به‌عنوان‌مثال:
- «علی از غریبه‌ها می‌ترسد».
فعل ترسیدن از آن فعل‌هاست که بعد از شنیدن آن، به‌دنبال منبعش می‌گردیم. برایمان سوال می‌شود که علی از چه‌چیزی می‌ترسد و بدون رسیدن به جوابش، جمله به‌نظرمان ناقص است. اگرچه همه متمم‌ها نقش توضیحی دارند، اما نبود همه آن‌ها در جمله احساس نمی‌شود. مثلا:
- «رضا رفتار خوبی دارد».
کمتر کسی با شنیدن جمله بالا برایش سوال می‌شود که رضا با چه کسی خوش‌رفتار است. بااین‌حال، با اضافه‌کردن عبارت‌هایی مانند «با دیگران»، معنای جمله کامل‌تر خواهد شد.
پیشنهاد مطالعه: متمم چیست؟
مسند چیست؟ (نسبت‌داده‌شده)
در دستور زبان فارسی به صفت یا حالتی که به کسی یا چیزی نسبت می‌دهیم، مسند گفته می‌شود. مثلا:
- «هوا گرم است».
گرما در اینجا صفتی‌ست که به هوا نسبت داده‌ایم، پس نقش مسند را در جمله ایفا می‌کند.
فعل چیست؟ (نشان‌دهنده کار یا حالت)
یکجمله می‌تواند نهاد نداشته باشد، اما هیچ‌جمله‌ای بدون فعل، جمله نمی‌شود. به‌عنوان‌مثال:
- «رفت».
همین تک‌کلمه یک جمله است، زیرا ما را از رفتن یک‌نفر مطلع می‌سازد. مقاله دیگر ما راجع به انواع فعل است که در تشخیص فعل کمک فراوانی به شما خواهد کرد.
نحوه تشخیص اجزای جمله
برای تشخیص هرکدام از اجزای جمله قاعده‌هایی وجود دارد. البته این قاعده‌ها قطعی و صددرصدی نیستند، اما به‌هرحال برای شروع کار به شما کمک می‌کنند.
تشخیص نهاد
برای تشخیص نهاد از ضمایر پرسشی «چه‌کسی؟» و «چه‌چیزی؟» استفاده می‌کنیم.
- «حسین رفت» | چه‌کسی؟ / حسین (نهاد و فاعل)
تشخیص مفعول
با سوال از «چه‌کسی را؟» معمولا به مفعول می‌رسید. واژه «را» نشانه مفعولی‌ست و معمولا (اما نه همیشه) بعد از مفعول می‌آید:
- «او را دیدم» | چه‌کسی را؟ / او (مفعول)
تشخیص متمم
متمم تقریبا همیشه بعد از حروف اضافه مانند «با، در، به، از، برای و درباره» قرار می‌گیرد.
- «او را در بازار دیدم» | بازار بعد از حرف اضافه آمده است و نقش متمم را در جمله دارد.
تشخیص مسند
برای تشخیص مسند از ضمایر پرسشی «چگونه» و «چطور» استفاده می‌کنیم:
- «ماشین علی سفید است» | ماشین علی چگونه است؟ / سفید (مسند)
تشخیص فعل
فعل‌ها را از روی ۳ نشانه می‌توان به‌راحتی تشخیص داد:
- زمان فعل (گذشته، حال و آینده)
- شخص فعل (اول شخص، دوم شخص، سوم شخص)
- شمار فعل (مفرد و جمع)
مثال برای اجزای جمله
| جمله | نهاد (فاعل/مسندالیه) | مفعول | متمم | مسند | فعل |
| بازی با کودکان شیرین است. | چه چیزی؟ / بازی (مسندالیه) | —— | کلمه بعد از حرف اضافه با / کودکان | چگونه؟ / شیرین | است |
| او به همه ما دروغ گفت. | چه کسی؟ / او (فاعل) | —– | کلمه بعد از حرف اضافه به / همه ما | ——- | دروغ گفت |
| پدرها و مادرها بهترین موجودات روی زمین هستند. | چه کسی؟ / پدرها و مادرها (مسندالیه) | —– | ——- | چگونه؟ / بهترین موجودات روی زمین | هستند |
| علی کتاب را برگرداند. | چه کسی؟ / علی (فاعل) | چه‌کسی را؟ / کتاب | ——- | —— | برگرداند |
| شهر در روزهای نزدیک عید خیلی شلوغ است. | چه چیزی؟ / شهر (مسندالیه) | —– | کلمه بعد از حرف اضافه در / روزهای نزدیک عید | چگونه؟ / شلوغ (مسند) | است |
| علی و حسن با یکدیگر آن عروسک را خریدند. | چه کسی؟ / علی و حسن (فاعل) | چه چیزی را؟ / عروسک | کلمه بعد از حرف اضافه با / یکدیگر | ——- | خریدند |
| عشق چون آيد برد هوش دل فرزانه را | چه چیزی / عشق (فاعل) | چه چیزی را؟ / هوش دل فرزانه | ——- | ——- | آید و برد |
سخن پایانی
جمله‌ها از یک یا چند واژه ساخته می‌شوند و معنایی را به مخاطب منتقل می‌کنند. هر جمله از ۲ جزء اصلی نهاد و گزاره تشکیل می‌شود. نهاد و گزاره نیز به‌نوبه‌خود زیردسته‌هایی دارند: نهاد در برخی جملات فاعل و در برخی دیگر مسندالیه است. مفعول، متمم، مسند و فعل هم اجزای گزاره را تشکیل می‌دهند. هر کدام از اجزای جمله معنایی دارد که دانستن آن به تشخیص این اجزا در جمله کمک می‌کند، پس صرفا به راهکارهای تشخیص ارکان جمله اکتفا نکنید. برای رسیدن به تسلط کامل، مثال زیاد حل کنید تا تعریف هر کدام از اجزای جمله در ذهنتان تثبیت شود و با یک‌نگاه به جواب برسید.
5 پاسخ
مطلب بسیار مفیدی بود با تشکر از نویسنده عزیز
واقعا عالی دم شماگرم
دم شما گرم بی نظیر بوووود
خوب بود
دمتون گرم، بسیار مفید بود🤝