وقتی بچه بودیم، زخم‌های عروسکمان را ترمیم می‌کردیم، اشک‌هایش را پاک می‌کردیم و برایش غذا می‌پختیم. با ماشین خاک باغچه را جابجا می‌کردیم و با لگو آسمان‌خراش می‌ساختیم. لذت یادگیری در کودکی، ناشی از همین فعالیت‌های آزادانه بود. اجازه دادن به کودکان برای کاوش و درگیر شدن در دنیای اطراف خود با استفاده از بازی و تظاهر، به اندازه یادگیری اعداد و حروف الفبا برای آنها مفید است. کودکان وقتی درگیر بازی های خیالی و بدون ساختار هستند، خودبخود درگیر جادوی یادگیری می‌شوند. به سادگی عمل بچه‌ها در بازی نگاه کنید، بازی خیالی عمیق‌ترین و مهمترین کار کودک است. چه کسی مثل کودکی در حال بازی، می‌تواند قوانین جهان را به هم بزند؟! بچه‌ها از طریق بازی های خیالی می‌توانند با خود و دیگری مواجه شوند.
منظور از بازی های خیالی چیست
منظور از بازی خیالی، بازیهایی است که کودک به جای داشتن ابزارهای واقعی، با وسایل ساده مشغول بازی می‌شود اما آنچه می‌خواهد را تصور میکند. خودش را به جای نقش‌های مختلف تصور میکند، ابزارهای ساده و پیش‌پا افتاده را به جای هر چیزی تخیل میکند. مثلا یک چوب ساده برای کودک می‌تواند اسب باشد! بازیهای دیگری هم داریم که کودک صرفا با استفاده از وسایل، ابزارها، کارت و یک سناریوی مشخص، به دنبال رسیدن به یک هدف یعنی برنده شدن است. این نوع بازی‌ها هم مزایای خودشان را دارند اما بازی تخیلی که ذهن را برای بلندپروازی آزاد می‌گذارد، عامل رشد ذهنی کودکان است.
اهمیت بازی تخیلی در کودکان
بازی های خیالی دو ویژگی منحصر به فرد را در کودک تقویت میکنند:
- افزایش ظرفیت تخیل
- به معنادار کردن تجربیات
تصور کردن دنیای غیرواقعی، اتفاقات غیرمحتمل و نقش‌های متفاوت از زندگی کودک، با افزایش تفکر خلاقانه ارتباط جدی دارد. درک بهتر دنیا از طریق خیالات کودک حین بازی تکمیل می‌شود. در واقع، بازی های تخیلی به کودک فرصت ابراز کلامی، فیزیکی، تعاملی و واکنشی در یک فضای امن می‌دهند. کودکانی که بازیهای خیالی و تخیلی بیشتری انجام می‌دهند، بهتر می‌توانند از ذهن خلاق خود استفاده کنند و در نتیجه رشد و توسعه شناختی در آنها قوی‌تر است. در ادامه با هم مزایای بازی خیالی برای کودکان را هم بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد مطالعه: بازی هایی برای افزایش خلاقیت کودکان
افزایش خودتنظیمی
در طول بازی خیالی کودکان برای هدایت اعمال خود، قوانین و خط مشی تعیین میکنند که به خودتنظیمی کمک میکند.
کودکان ایده‌های پیچیده خود را از طریق بازی های تخیلی پیاده‌سازی میکنند.
افزایش توجه در بازی تخیلی
کودک برای تهیه ابزارهایی که قرار است به آنها در بازی جان و نقش بدهد، از توجه انتخابی و حافظه عملکردی خود بهره گرفته و مرتبا آنها را تمرین و پیاده‌سازی میکند.
یادگیری برنامه ریزی
کودک باید برای ایجاد یک سناریوی تخیلی، ایجاد نقش‌های متنوع و تعیین سیر اتفاقات برنامهریزی کند. به این ترتیب ایجاد نظم، جریان کاری و برنامهریزی درا و تقویت می‌شود.
تقویت حافظه
به مرور و با پیچیده‌تر شدن بازی های خیالی کودکان، توانایی ایجاد ارتباط بین موضوعات، درک ارتباطات پیچیده و استفاده از حافظه تقویت می‌شود. بازی های فکری هم چنین اثری را دارند.
تقویت مهارت حل مسئله
کودکان در بازیهای خیالی توانایی پاک کردن سناریوی قبلی، بازگشت به قبل و تغییر در داستان‌های ذهنی خود را دارند. بنابراین روش حل مسئله و جبران اشتباه را یاد می‌گیرند.
آموزش با بازی های خیالی
بازی های تخیلی برای کودکان منبع بسیار خوبی جهت آموزش است. والدین می‌توانند با استفاده از کارگاه‌های متنوع یا آموزش‌های رایگان، یاد بگیرند که چطور با استفاده از بازی های هدفمند، کودکان را به سمت یادگیری مهارت‌های متنوع و تقویت توانمندی‌های مختلف هدایت کنند. اجبرای نبودن، لذت و هیجان بازی روند یادگیری را تسریع و تسهیل میکند. در این راستا پیشنهاد می‌کنیم بهترین بازی های آموزشی برای دانش‌آموزان ابتدایی را مطالعه کنید.
تقویت اعتماد به نفس
کودک تجربیات اندکی در دنیای واقعی دارد، که می‌تواند آن را با نقش پذیری در بازی های تخیلی جبران کند. این بازی‌ها اعتماد به نفس کودک را در مواجه شدن با دنیای واقعی، آدم‌ها و اتفاقات افزایش می‌دهند.
بروز احساسات و هیجانات
نشان دادن احساسات و بروز هیجان در بازی های خیالی هیچ عواقبی برای کودک ندارد و او راحت‌تر می‌تواند درونیاتش را ابراز کند همین مسئله می‌تواند راهی برای تخلیه هیجانی کودک، تنظیم احساسات و از طرفی راهی برای شناخت مشکلات و احساسات کودک توسط والدین باشد. خصوصا بازیهای حرکتی می‌توانند به تخلیه انرژی کودک کمک کنند. انواعی از بازی که جنبه آموزشی نیز دارند را در مطلب بازی با توپ معرفی کرده‌ایم.
تقویت مهارت های کلامی
کودکان حین بازی های خیالی، باید در نقش‌های مختلفی حرف بزنند، ارتباط برقرار کنند، واکنش نشان بدهند و خواسته‌ها و تمایلات خود را در بازی از طریق کلمات ابراز کنند. همه این موارد در نهایت به استفاده از حافظه کلامی، قدرت جمله‌سازی، ایجاد ارتباط موثر کلامی، بروز احساسات و خشم‌ها از طریق کلام کمک میکند. کودک در حین بیان آنچه می‌خواهد حین بازی خیالی خود، احساساتش را بهتر درک میکند. از طرفی قدرت داستان‌سرایی کودکانی که طراح و گرداننده بازیهای تخیلی خود هستند، افزایش چشم‌گیری دارد.
تقویت عضلات و حواس
بازی های خیالی با توجه به نقش‌هایی که کودک می‌گیرد، می‌توانند به سمت بازیهای حسی – حرکتی هدایت شوند. چنین فعالیت‌هایی به تقویت هوش حرکتی کودکان کمک میکنند. استفاده از ابزارهای ساده مانند خمیر بازی، مداد شمعی و اسلایم به تقویت ارتباط عصبی- عضلانی و چشم و دست کودک نیز پیشنهاد می‌شود. می‌توانید پیشنهادات خوبی در مطلب بازی های حسی پیدا کنید.
خود کنترلی احساسی
اگر با بچه‌های خردسال دیگر بازی تخیلی انجام می‌دهند، یاد می‌گیرند که چگونه احساسات خود را کنترل کنند. بچه‌ها شروع به یادگیری در مورد دیگران میکنند و در بازی ها از طریق تظاهر، رابطه برقرار میکنند. اگر با والدین یا سایر اعضای خانواده بازی کنند، پیوند قوی و رابطه مبتنی بر اعتماد ایجاد و تقویت می‌شود.
سن شروع بازی های خیالی برای کودکان
کودکان می‌توانند از سن ۱۸ ماهگی خیال‌پردازی کنند. اما بازی خیالی در کودکی با شکل‌گیری تفکر انتزاعی ارتباط دارد و معمولا بین ۲ تا ۳ سالگی کودک آغاز می‌شود. کودک حین بازی خیالی از دنیای واقعیت جدا می‌شود و درگیر خیال و تصویرهای ذهنی خود می‌شود. استرس‌ها، آرزو‌ها، هیجانات و خواسته‌های درونی کودک در این خیال‌پردازی‌ها نمود پیدا میکند.
خیال‌پردازی کودکان موضوعی طبیعی و بخشی از رشد ذهنی آنها محسوب می‌شود. بنابراین به جز در موارد محدودی که خیال‌پردازی شدید، در زمان و مکان نامناسب باشد یا ارتباط کودک به طور کل با واقعیت قطع شده باشد هیچ‌گونه نگرانی ندارد. اما اگر کودکی قادر نباشد از سن ۲ سالگی به بعد، بازی خیالی انجام دهد، بهتر است از نظر ابتلا به مشکلاتی مانند اوتیسم بررسی شود.
بازی خیالی برای کودکان تا ۱۸ ماهگی
کودکان نوپا قبل از ۱۸ سالگی اغلب ظرفیت و توانایی لازم برای خیال‌پردازی‌های پیچیده را ندارند. اما در این سن می‌توانند تقلید کنند و تظاهر کردن را یاد بگیرند. مثلا می‌توانید به جای اسباب‌بازی‌ها با کودک حرف بزنید. یا حین بازی، با اسباب‌بازی‌ها مثل موجود واقعی برخورد کنید. یکی از رایج‌ترین رفتارهای تقلیدی خیال‌پردازانه کودکان در این سن، تبدیل هر وسیله‌ای به گوشی تلفن و تظاره به صحبت کردن است. می‌توانید چنین خیال‌پردازی‌های ساده‌ای را با کودک تمرین کنید.
بازی خیالی برای کودکان ۱۸ تا ۲۴ ماه
در این دوره کودکان کم کم می‌توانند بازی های خیالی ساده را انجام بدهند. مثلا با اسباب‌بازی و عروسک‌ها مثل موجود زنده برخورد کنند، به جای آنها حرف بزنند یا از نیازهای آنها بگویند. کودک در این سن معمولا رفتارهایی که با خودش انجام می‌شود مثل غذا دادن یا خواباندن را در مورد عروسک‌ها انجام می‌دهد. یا برای پسربچه‌ها رانندگی کردن با فرمان فرضی که از یک درب قابلمه درست شده قابل درک است.
بازی خیالی برای کودکان ۲ تا ۳ سال
کودکان ۲ تا ۳ ساله می‌توانند تقلید کردن را با تظاهر کردن ترکیب کنند و به این ترتیب آماده سناریو سازی برای بازی هستند. اما همچنان کودک ۳ ساله به دلیل نداشتن تجربه زندگی، در تخیلات محدودیت دارد. به همین دلیل زمان بسیار خوبی برای هدایت بچه‌ها است. استفاده از لباس‌های متفاوت مثلا روسری مادر یا کت پدر می‌تواند منجر به رشد تخیل فانتزی کودک شود.
می‌توانید هر رویدادی که برای فرزندتان ناآشنا و اضطراب‌آور است مثل رفتن به یک مکان جدید را بازی کنید. از حیوانات عروسکی فرزندتان استفاده کنید و به او کمک کنید تا یک مهمانی برپا کند! آنها را تشویق کنید تا واقعا با اسباب‌بازی‌ها درگیر شوند و به اشیای ساده اما شبیه، نقش‌های تخیلی بدهید مثلا کنترل تلویزیون می‌تواند میکروفون باشد.
بازی خیالی برای کودکان ۳ تا ۵ سال
در این مرحله، کودک برای بازی تخیلی نیازی به تشویق یا راهنمایی زیادی ندارد. مغز آنها به اندازه کافی توسعه یافته و به اندازه کافی تجربه کرده‌اند و می‌توانند سناریوها و تخیلات خود را برای سرگرم شدن در کل روز به کار بگیرند. در این مرحله بیشتر به فانتزی علاقه خواهند داشت. کودکان ۳ تا ۵ ساله عمدتاً از آنچه در تلویزیون دیده‌اند و کتاب‌هایی که برایشان خوانده شده است کپی میکنند.
در این مرحله، تمام کاری که والدین یا سرپرست باید انجام دهند این است که مراقب فرزندان خود باشند تا مطمئن شوند که هنگام بازی هیچ کار خطرناکی انجام نمی‌دهند. به عنوان والدین، هنوز هم باید در بازی فرزندتان شرکت کنید و به او کمک کنید تا به کاوش ادامه دهد. حواستان باشد در این سنین بیش از قبل از سناریوی فرزندتان پیروی کنید و دائم او را تصحیح نکنید. هرچند می‌توانید به صورت غیر مستقیم آموزش‌ها و تمرینات مختلفی را وارد بازی های خیالی کودک کنید.
انواع بازی های خیالی برای کودکان
همانطور که گفتیم، بازی خیالی نیاز به ابزار و وسایل واقعی ندارد. نیاز به چهارچوب و قانون مشخصی ندارد و هدف خاصی را به جز بال و پر دادن به تخیلات کودک دنبال نمی‌کند. بر همین مبنا می‌توان بازی های خیالی را به چند دسته تقسیم‌بندی کرد:
- بازی های نقش آفرینی
- بازی های وانمودی
- بازی روایت‌سازی
- بازی های تقلیدی
- بازی های نمادین
سخن پایانی
در بازیهای خیالی این ذهن و تخیلات کودک است که به آدم‌ها نقش‌های مختلف می‌دهد و و به اشیا جان می‌بخشد. حوادث و اتفاقات در ذهن کودک خلق می‌شوند و همین خلق از هیچ که بدون قانون و مرز اتفاق می‌افتد، یکی از مهمترین عوامل برای رشد خلاقیت، تقویت قوای شناختی و یادگیری در سنین رشد است.
سوالات متداول
- منظور از بازی خیالی چیست؟
بازیهایی که برای انجام آنها کودک باید با ذهن خود به اشیای غیرواقعی، افراد، مکان و زمان ویژگیهایی ببخشد و با استفاده از تخیل روند بازی و نقشها را بیافریند. - انواع بازی های خیالی چه هستند؟
بازیهای نمادین و نمایشی، بازیهای نقشآفرینی، بازیهای تقلیدی و بازیهای وانمودی خیال کودک را با خود همراه میکنند و چهارچوب محدود کننده ندارند. - بازی های تخیلی در کودکی چه اهمیتی دارند؟
چون کودک حین بازی های خیالی همه چیز را برنامهریزی، نظمدهی، چینش و پیش میبرد، قدرت تخیلی، توانایی خودتنظیمی، قوای شناختی، حافظه، حل مسئله و تحلیل خود را تقویت میکند.
