وقتی چشم‌مان به خانواده‌هایی می‌افتد که حال‌شان خوب است، از هم‌خانواده‌بودن‌شان لذت می‌بریم. روان‌شناسان و جامعه‌شناسان درباره عامل یا عوامل موثر بر تضعیف کانون خانواده تحقیقات زیادی کرده‌اند و سخنان زیادی گفته‌اند؛ اما درباره عوامل موفقیت خانواده کمتر گفت‌وگو شده است. همین موضوع باعث شد تا «وزارت بهداشت و خدمات سلامتی آمریکا» دست‌به‌کار شود و به گردآوری داده‌ها درباره مهم‌ترین عوامل موثر بر موفقیت خانوادهها بپردازد. شما هم اگر به نقش والدین در موفقیت فرزندان و داشتن خانواده‌ای موفق می‌اندیشید، این فهرست را مطالعه کنید.
تعریف خانواده موفق چیست
براساس مطالعات «وزارت بهداشت و خدمات سلامتی آمریکا»، روابط بین اعضا در خانوادههای موفق کاملا متقابل (نه یک‌طرفه)، صمیمانه، پایدار، منسجم و همراه با احساس قدردانی طرفین از یکدیگر است. اعضای خانوادههای موفق به‌صورت مستمر و ثمربخش با یکدیگر تعامل دارند و به رشد و توسعه فردی یکدیگر کمک می‌کنند. فرزندان در این خانوادهها تمام معیارهای سلامت روان کودک را دارند و در بزرگسالی، خانوادههای موفقی برای خودشان می‌سازند.
ویژگی خانواده موفق
هر خانواده‌ای که این 9ویژگی را داشته باشد، همه اعضای آن حال‌شان خوب است و به‌سمت توسعه فردی و گروهی در حرکتند:
- قدردانی از یکدیگر
- وقت‌گذاشتن برای یکدیگر
- تشویق و انگیزه‌بخشی به همدیگر
- برقراری ارتباط موثر با یکدیگر
- سازگاری با شرایط و تغییرات ناگزیر
- نگرش معنوی و گسترش چشم‌انداز و جهان‌بینی
- رابطه با دیگران و ارتباط با اجتماع بزرگتر
- تعهد به اهداف و ارزشهای خانوادگی
- نقشهای تعریفشده برای اعضای خانواده
دیگری و نگاه‌داشت احترام او، مخرج‌مشترک تمام ویژگی‌های بالا است که در تمام رویکردهای خانواده درمانی به آن اهمیت ویژه‌ای داده میشود. در ادامه بیشتر درباره این ویژگی‌ها و سازوکارشان در موفقیت خانوادهها صحبت می‌کنیم:
قدردانی از یکدیگر
قدردانی بابتِ داشته‌ها و تشکر از تلاش‌ها و دستاوردهای کوچک و بزرگ اعضای خانواده، اولین و مهم‌ترین ویژگی خانوادههای موفق است. اصلا انگار این خانوادهها همیشه دنبال بهانه‌ای برای بالابردن یکدیگر و پوشاندن کم‌وکاستی‌های همدیگر هستند. شاید به‌نظر قدردانی موضوع کم‌اهمیتی به‌چشم بیاید اما همین کار به‌ظاهر ساده و بی‌اهمیت از بهترین روش های افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان است.
وقت گذاشتن برای یکدیگر (تبدیل من به ما)
خانوادههای موفق مصداق بارز «همه برای یکی» و «یکی برای همه» هستند. در این خانوادهها همه برای در خدمت دیگری‌بودن حاضر و آماده‌اند، چون مسیر و هدف یکی است: موفقیت خانواده. وقتی صحبت از وقت‌گذاشتن برای یکدیگر میشود، توجه به 2نکته حیاتی است:
- تمرکز بر کیفیت به‌جای کمیت. بهعنوان مثال، فعالانه گوش‌دادن به صحبت‌های فرزند و همدلی با آنچه در دلش می‌گذرد. نشستن پای صحبت‌های فرزند و جدی‌گرفتن حرف‌های او در آموزش مهارت گوش دادن به کودکان بسیار موثر است.
- حاضر و پاسخگوبودن اما نه هر وقت که شد، بلکه آنوقت که باید:
یعنی وقتی فرزندتان از شما کمک می‌خواهد یا تقاضای بازی می‌کند، تاحدامکان دیگر کارها را به زمانی دیگر محول کنید. اگر هم شرایط واقعا مهیا نیست، از راهکارهای مذاکره با کودک برای قانع‌کردنش استفاده کنید.
تشویق و تحریک روحیه جنگندگی
قدردانی نیروی محرکه سپاسگزاری از داشته‌ها و تشویق نیروی انگیزه‌بخش حرکت در مسیر خواسته‌ها است. جملات احساسی و تشکرآمیز زیادی را در مصاحبه‌های افراد موفق با چنین مضمون‌هایی شنیده‌ایم: «از خانواده‌ام برای تمام حمایت‌هایش تشکر می‌کنم. اگه حمایت‌های آن‌ها نبود، من به این جایگاه نمی‌رسیدم.» تشویق و راهکارهایی مانند جایزه دادن به کودکان در موفقیت فرزندان و خانواده تاثیر زیادی دارند.
با تشویق فرزندان، شجاعت و تاب‌آوری آن‌ها در مواجهه با چالش‌های زندگی بالا می‌رود. تشویق توامان با گفتن جملات روحیه‌بخش، به شکل گیری اعتماد به نفس در کودک و افزایش انگیزه موفقیت در او کمک می‌کند:
- «مطمئنم که می‌تونی انجامش بدی.»
- «می‌دونم سخته ولی تنها چیزی که مهم تلاش توئه. منم همیشه کنارتم، از هیچی نترس!»
برقراری ارتباط موثر
در تعاملات خانوادههای موفق خبری از نیش‌وکنایه و حرف‌ها بی‌سروته نیست، بلکه همه‌چیز واضح و شفاف بیان میشود. اعضای خانواده نقل‌ونبات‌شان گفت‌وگو است و رابطه‌ای کاملا صادقانه با یکدیگر دارند. جاافتادن فرهنگ گفت‌وگو به برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن کمک می‌کند. در این خانوادهها والدین به احساسات فرزندان توجه می‌کنند و در آموزش احساسات به کودکان پیش دبستانی و بزرگتر تبحر خاصی دارند.
سازگاری با تغییرات و موقعیت‌های مختلف
هنر در مدیریت بحران است، وگرنه کنترل تغییرات محیطی و استرس‌های زندگی ممکن نیست. اکثر اختلالات روانی و مشکلات سلامت روان از سازش‌ناپذیری و مقاومت در برابر تغییر ناشی میشود. اگر شما در مواجهه با استرس‌های زندگی مضطرب شوید، این نگرانی به فرزندان منتقل میشود. از سوی دیگر، اگر انعطاف‌پذیری را به فرزندتان بیاموزید، باعث پرورش تاب آوری در کودک می‌شوید. بهعنوان مثال:
- هنگام شکست کودک در یک امتحان، به او کمک کنید تا دوباره برای موفقیت در آن تلاش کند.
- اگر به‌دلیل شرایط نامناسب آب‌وهوا برنامه گردش لغو شد، بازی خلاقانه‌ای را برای سرگرم‌شدن در خانه پیشنهاد دهید.
نگرش معنوی و گسترش چشم‌انداز و جهان‌بینی
وقتی خودمان را جزئی از یک کل بزرگتر در نظر بگیریم، حس هدفمندی بیشتری را تجربه می‌کنیم. از دیدگاه روانشناسی وقتی «خودمرکزبینی» را کنار می‌گذاریم و خودمان را قطره‌ای از دریای وجود در نظر می‌گیریم، سلامت روان‌مان تقویت میشود. خود را جزئی از یک کل بزرگتر درنظرگرفتن تاثیر زیادی بر تقویت عزت نفس کودکان و نوجوانان دارد، زیرا:
نگرش معنوی علاوه بر باورهای مذهبی به ارتباط با طبیعت، جامعه و خلاصه هرچیزی اشاره دارد که ما به‌نوعی بخشی از آن محسوب می‌شویم. بهعنوان مثال، وقتی نوجوان خود را جزئی از گروه دوستان می‌داند، احساس بهتری نسبت به خودش دارد.
رابطه با دیگران و تعاملات اجتماعی
داشتن منابع حمایتی و پیوندهای قوی در خارج از خانواده- از دوستان گرفته تا همسایگان و دیگر نهادهای اجتماعی- برای اعضای خانواده ضروری است. خانوادههای موفق بخشی از وقت خود را برای شرکت فعالیت‌های اجتماعی و دورهمی‌های فامیلی و دوستانه اختصاص می‌دهند. آن‌ها اهمیت درخواست کمک از دیگران را درک می‌کنند و در زمینه‌هایی مانند انتخاب دوست در نوجوانی به فرزندان راهنمایی می‌دهند.
تعهد به اهداف و ارزش های خانوادگی
خانوادههای موفق شبیه تیمی منسجم هستند و همه اعضای خانواده در قبال وظایف‌شان مسئولیت‌پذیرند. افزایش تعهد والدین به فعالیت‌های خانوادگی باعث تقویت مسئولیت پذیری در کودکان و نوجوانان میشود. در این خانوادهها وظایف خانه و بیرون از خانه بین اعضا تقسیم میشود و همه خود را جزئی از ساختار خانواده می‌بینند.
این مسئله خصوصا برای نوجوانان از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا هویت در نوجوانی اهمیت زیادی پیدا می‌کند و آن‌ها دوست دارند به زندگی خود معنا بدهند. مثال‌های زیر برای مسئولیت‌دادن و افزایش تعهد به اهداف خانوادگی در کودکان مثال‌های خوبی هستند:
- شستن ماشین همراه با کودک
- افزایش نقش پدر بزرگ و مادر بزرگ در تربیت کودک
- کمک‌گرفتن از فرزند بزرگتر برای مراقبت از فرزند کوچک‌تر
- سپردن مسئولیت انجام خریدهای سوپرمارکتی و جزئی توسط فرزند
- سپردن مراقبت از موجودات زنده برای افزایش احساس همدلی در کودکان
نقشهای تعریفشده برای اعضای خانواده
وقتی جایگاه و دایره اختیارات اعضای خانواده تعریف نشده باشد، همه در کار یکدیگر دخالت می‌کنند. علاوه بر این، عدم وضوح نقش‌ها باعث میشود تا هیچ‌کس نتواند وظایفش را به‌درستی تشخیص و انجام دهد. این مسئله خصوصا هنگام مواجهه با تغییرات محیطی و عوامل استرس‌زا افزایش پیدا می‌کند و مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان را مختل می‌سازد.
در خانوادههای موفق، سبک فرزند پروری والدین نه زیادی سخت‌گیرانه و نه بیش‌ازحد سهل‌گیرانه است. در این خانوادهها والدین از آموزش قانون به کودکان غفلت نمی‌کنند، زیرا از تاثیر آن بر اصلاح و بهبود رفتارهای فرزندان آگاهند. آن‌ها به‌خوبی می‌دانند چگونه با فرزندان رفتار کنند تا نه به فرآیند مستقل شدن کودک لطمه وارد شود و نه به تربیت کودک لوس بیانجامد.
روانشناسی خانواده موفق
باتوجه به ویژگی‌های بالا می‌توان اهمیت خانواده موفق را بالا ارزیابی کرد. خانواده حمایت هیجانی فراهم می‌کند، حس تعلق‌داشتن به گروه را در اعضا می‌پروراند، توسعه فردی، تحصیلی و اجتماعی را تسهیل می‌سازد و سلامت روان را افزایش می‌دهد. براساس مطالعات، بزرگسالانی که در کودکی عشق، محبت و امنیت کافی دریافت کرده‌اند، کمتر به اختلالاتی مانند افسردگی مبتلا شده‌اند.
خانواده سالم و موفق باعث بهبود مهارت در کنترل هیجانات و کاهش مشکلاتی مانند پرخاشگری کودکان میشود. بنابراین والدین و خانوادهها باید بیشتر و بیشتر درباره روانشناسی خانواده موفق مطالعه کنند و توصیه‌های متخصصان را جدی بگیرند.
سخن پایانی
تمام تلاش‌تان را برای عملیاتی‌کردن هرچه بیشتر 9ویژگی خانوادههای موفق انجام دهید. اگر رفتارهای‌تان را براساس این ویژگی‌های سامان دهید، خانواده‌ای خوشحال و فرزندانی موفق خواهید داشت. خانواده‌ای با نقشهای مشخص، فداکار، متعهد به ارزش‌ها، قدردان زحمات یکدیگر، مشوق تلاش‌های همدیگر، سازگار با تغییرات، اهل تعامل و گفت‌وگو و متصل به ارزش‌ها و اهداف معنوی یا چشم‌اندازهای بزرگتر، مسلما خانواده‌ای موفق خواهد بود. چنین خانواده‌ای بدون شک زمینه موفقیت در نوجوانی و بزرگسالی را برای فرزندان خود فراهم می‌کند.
سوالات متداول
- چگونه یک خانواده موفق داشته باشیم؟
تمام خانوادههای موفق یک نقطه اشتراک دارند: خود را بهعنوان گروهی در نظر میگیرند که هر کسی در آن مسئولیتهایی دارد. در این خانوادهها احترام به فردیت یکدیگر در اولویت است و همین هم امر باعث افزایش صمیمت و شادی در مجموعه خانواده میشود. - یک خانواده موفق چه ویژگیهایی دارد؟
خانواده مشخص دارای ویژگیهایی ازجمله نقشهای تعریفشده، پایبندی به ارزشهای خانوادگی، روحیه سپاسگزاری نسبت به زحمات دیگری، اهل برقراری ارتباط موثر و پیوندهای اجتماعی سازنده است. - خانواده خوب چه نقشی در موفقیت دارد؟
ثبات، امنیت و حمایت خانوادههای خوب باعث میشود تا تکتک اعضا با خیالی آسوده و خاطری ایمن در مسیر اهدافشان حرکت کنند و دستاوردهای بیشتری فراهم آورند.
