زبان فارسی پر است از واژههایی که ریشهای مشترک دارند و با تغییرات کوچک شکلهای متفاوت اما مرتبط پیدا میکنند. وقتی با این واژهها آشنا میشوید، تشخیص معنایشان در امتحانات سادهتر شده و حتی راحتتر میتوانید آنها را در جملهها به کار ببرید و هنگام خواندن متنها سریعتر منظور نویسنده را بفهمید.
در این مطلب از مجموعه مدارس سلام قصد داریم به دنیای کلمات هم خانواده محکم با ریشه «ح ک م» سفر کنیم و ببینیم چگونه واژههایی مثل محکم، حاکم، محکوم و حکیم از یک ریشه واحد ساخته شدهاند و هر کدام چه نقش و کاربردی دارند. با ما همراه باشید تا این واژهها را کشف کنیم و یادگیری آنها برایتان هم ساده و هم لذتبخش شود.
هم خانواده محکم
ریشه «ح ک م» در مسیر معنایی مرتبط با بازدارندگی، استحکام و پایداری، واژه محکم را شکل داده است. حال باید برای تشخیص هم خانواده حکم و محکم، باید همان معیارهای هم خانوادهها را در نظر بگیریم:
- ریشه «ح ک م» در همه واژگان و مشتقات دیده میشود.
- ترتیب حروف ریشه ثابت مانده و شکل اصلی آن حفظ شده است.
- واژهها در حوزه معنایی ثبات، مقاومت و قدرت با هم نزدیک هستند.
کلمات هم خانواده حاکم و محکم
با در نظر گرفتن این نکاتی که برای تشخیص کلمات هم خانواده حکم کلاس چهارم ذکر کردیم، به این نتیجه میرسیم که کلمات زیر در میان هم خانوادههایش قرار میگیرند:
محکوم، حکم، حکیم، حاکم، حکومت، مستحکم
تمامی این واژگان، دارای ریشه هم خانواده محکم بوده و ترتیب آنها هم با ساختار (ح ک م) حفظ شده است. اما آیا معنی تمامی این کلمات مشابه و مرتبط است؟ باید هم معنی و مترادف آنها را بررسی کنیم:
- محکوم: کسی که حکم علیه او صادر شده، متهم، مقصر
- حکم: دستور، رأی، امر
- حکیم: خردمند، دانا، اندیشمند
- حاکم: مدیر، فرمانروا، صاحب اختیار
- حکومت: اداره امور، پادشاهی کردن، فرماندهی
- محکم: استوار، مقاوم، قوی
- مستحکم: بسیار پایدار، مقاومتر
در اینجا یک نکته مهم دیده میشود و آن هم اینکه گاهی لازم نیست معنای هم خانوادهها دقیقاً یکسان باشد و کمی شباهت یا ارتباط سطحی هم کافیست! برای درک بهتر واژههای خانواده محکوم و محکم لازم است بدانیم این ریشه در زبان عربی سه مسیر معنایی اصلی دارد که هر مسیر، گروهی از واژهها را شکل میدهد و همین موضوع باعث میشود بعضی از مشتقات در ظاهر کاربردهای متفاوتی داشته باشند اما همچنان به یک خانواده زبانی تعلق پیدا کنند:
- مسیر معنایی استواری و پایداری: این شاخه بر مفهوم «محکم بودن و پایدار شدن» دلالت دارد و واژههایی مانند محکم، مستحکم و استحکام از همین معنا ساخته شدهاند.
- مسیر معنایی داوری و فرمانروایی: این شاخه بر مفهوم «حکم دادن، اداره کردن و فرمان دادن» تمرکز دارد و واژههایی مثل حکم، حاکم، حکومت و محکوم مثالهای همین گروه هستند.
- مسیر معنایی خرد و حکمت: این شاخه بر مفهوم «دانایی، بینش و خردورزی» شکل میگیرد و واژههایی مانند حکیم، حکمت و حکیمانه از همین مسیر معنایی میآیند.
پیشنهاد مطالعه: هم خانواده تحسین
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیههای مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
ساختار کلمات هم خانواده
در فارسی، واژههایی وجود دارند که از یک ریشه مشترک ساخته شدهاند. به همین دلیل میتوانیم هنگام خواندن یا شنیدن آنها، سریعتر معنا و ارتباطشان را تشخیص دهیم. برای شناسایی این واژههای هم خانواده چند نکته مهم وجود دارد:
- در مجموع حروف ریشه در همه واژهها باید ثابت باشد.
- ترتیب این حروف باید در تمام مشتقات یکسان حفظ شود.
- واژهها باید در یک حوزه معنایی قرار بگیرند و مفهوم مشابه داشته باشند.
- واژههایی که ظاهر مشابه دارند اما معنایشان متفاوت است، از گروه حذف میشوند.
با رعایت این معیارها، یادگیری واژهها سادهتر و البته تشخیص کلمات هم خانواده هم راحتتر خواهد بود.
سخن پایانی
در نهایت، هم خانواده محکم شامل واژگانی مثل حکم و مستحکم است. شناخت کلمات هم خانواده و ریشه ح ک م به دانشآموز کمک میکند تا ارتباط معنایی میان واژهها را تشخیص دهد. این واژهها نمونهای از انعطاف زبان فارسی هستند که با یک ریشه ساده، واژههایی با معانی نزدیک اما کاربردهای متفاوت تولید میشوند.
سؤالات متداول
- هم خانواده حاکم کلاس چهارم چیست؟
حاکم، محکوم، حکم، حکومت و حکیم همه از ریشه «ح ک م» هستند و در پایه چهارم آموزش داده میشوند. - هم خانواده کلمه حکیم چیست؟
حکیم همراه با حکمت، حکم، حکومت، حاکم، محکوم، محکم و مستحکم بررسی میشود و همه این واژهها از یک ریشه ساخته شدهاند و با مفاهیم خرد، داوری و استواری مرتبط هستند.
