جا انداختن کلمات موقع نوشتن املا، جا انداختن دندانه حروف، خوب نشنیدن کلمات یا به خاطر نیاوردن طرز نوشتن کلمات از جمله موارد رایج مشکل املا در دانش‌آموزان دبستانی هستند. والدین معمولا برای رفع این مشکل دچار چالش می‌شوند و اغلب روش‌هایی با کارایی پایین را استفاده می‌کنند که نه تنها به بهبود شرایط کمک نمی‌کند بلکه ممکن است باعث افت تحصیلی و دلزدگی کودک شود. در این مقاله ضمن اینکه درباره تشخیص اختلال املا صحبت کرده‌ایم، راهکارهای موثر درمان، نکات کار با کودکان دچارا ختلال دیکته و ۴ بازی ساده و مفید برای بهبود اختلال دیکته نویسی کودکان نیز پیشنهاد داده‌ایم.
تشخیص اختلالات دیکته
آمار دانش‌آموزانی که دچار اختلالات یادگیری خاص از جمله اختلال املا نویسی هستند بین ۴ تا ۱۲ درصد است که در این بین اختلال املا شیوع ۳۰ درصدی دارد. برخی از دانش‌آموزان صرفا به دلایل موقتی مانند ورود به پایه دبستان و در کوتاه مدت دچار مشکل املا می‌شوند که در این صورت نیازی به نگرانی نیست. اما در صورتی که در کنار مشکل در نوشتن املا موارد زیر را مشاهده کردید، احتمالا مشکل املا به دلیل وجود نارسا نویسی به عنوان یکی از انواع اختلالات یادگیری وجود دارد:
- وارونه نویسی
- قرینه نویسی (نوشتن از چپ به راست)
- ناتوانی در نوشتن تعداد دندانه حروف
- نوشتن حروف مشابه در صدا به جای هم (مثلا بشگاب به جای بشقاب)
- کودک بعضی از کلمات یا حروف را کوچک و بعضی را بزرگ می‌نویسد.
- ناتوانی در نوشتن روی خط
- بدخط نوشتن
- ناتوانی در نوشتن یک کلمه یا حرف خاص
- مشکل در به دست گرفتن مداد
- دایره واژگان محدود
- مشکل در به کار بردن علائم نگارشی مانند نقطه در پایان جملات
- مشکل در هجی کردن کلمات
- جا انداختن یک کلمه
- ناتوانی در یادگیری و تشخیص حروف با صدای یکسان (مانند غ و ق)
- پررنگ یا کمرنگ نوشتن بیش از حد
- پاک کردن و دوباره نوشتن مداوم
- جا ماندن از املا
- فاصله نا مرتب حروف و کلمات با یکدیگر
- درد گرفتن دست و انگشتان و خسته شدن کودک هنگام املا نویسی
عدم ابتلا به مشکلات سیستم عصبی و داشتن بهره هوشی طبیعی، دو شرط دیگر برای تشخیص مشکل کودک به عنوان اختلال املا هستند. برای بررسی میزان هوش فرزندتان می‌توانید به مقاله معرفی تست هوش کودکان مراجعه کنید. فراموش نکنید که برای تشخیص اختلال املا در کودکان کلاس اولی، با دیدن چند مورد از این نشانههای برای تشخیص قطعی باید سریع‌تر به روانشناس مراجعه کنید تا کودک زمان زیادی را از دست ندهد. گاهی مشکلات املا در دسته اختلالات قرار می‌گیرد و گاهی صرفا به دلایل دیگر به صورت موقت ایجاد شده و تشخیص دقیق این موضوع بر عهده درمانگران است.
دلایل مشکل املای دانش آموزان
اولین قدم برای کمک به رفع مشکلات دانش‌آموزان در دیکته نویسی شناخت عواملی است که باعث ناتوانی کودک در نوشتن می‌شوند. انواع مشکل املا نویسی در کودکان عمدتا به یک یا چند مورد از دلایل زیر مرتبط است:
- ضعف در ادراک صدا
- مشکل در ادراک دیداری (کودک نمی‌تواند تفاوت حروف مشابه مثل ب و پ را تشخیص دهد)
- ضعف در شنوایی
- مشکلات عضلانی
- ناهماهنگی چشم و عضلات دست
- ناتوانی در حافظه دیداری (مثلا در مورد کودکانی که نمی‌توانند کلمات با «غ» و «ق» را حفظ کنند)
- مشکل در توجه و دقت
- اشکار در توالی دیداری (مثلا آرد را آدر می‌نویسد)
- مشکل در تمیز دیداری (نمی‌تواند با نگاه کردن ج و چ را تشخیص دهد)
- تفاوت فرهنگی و زبان مادری غیر فارسی
- مشکل در روش آموزش
- استرس و اضطراب بالا ناشی از مشکلات خانوادگی و محیطی
بهترین روش ها برای تقویت املای دانش آموزان
همانطور که در بخش قبل دیدیم بیشترین مشکلات کودکان در املا مربوط به اختلالات شنیداری و دیداری است. هرچند درمان هر نوع اختلال یادگیری نیازمند روش‌های درمانی تخصصی مانند کاردرمانی و گفتاردرمانی است که برای انجام آن‌ها باید به متخصصان مراجعه کنید. اما برای تقویت مهارت‌های دیداری و شنیداری می‌توانید در طی فعالیت‌های روزانه یا حتی حین بازی با کودکان از تمرین‌های خاصی استفاده کنید و به مرور شاهد پیشرفت کودک در املا نویسی باشید. در ادامه ۴ بازی ساده و موثر برای تقویت حافظه دیداری و شنیداری، قدرت عضلانی، ارتباط بین مغز، چشم و عضلات و تقویت دایره واژگان کودک پیشنهاد کرده‌ایم که در نهایت باعث بهبود اختلالات دیکته دانش‌آموزان می‌شوند. در این روش‌ها بازی و سرگرمی با تمرین کلمات و دیکته نویسی ترکیب شده‌اند بنابراین در عین جذاب بودن برای کودک، کاملا هدفمند هستند. توصیه می‌کنیم مطلب بازی‌هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان راهم مطالعه کنید.
بازی نصف دیگرم کجاست
- یک جمله اتخاب کنید.
- هر کلمه از جمله را روی یک کارت بنویسید.
- از کودک بخواهید کارت‌ها را طوری کنار هم بچیند که یک جمله ساخته شود.
این بازی را می‌توانید فردی یا گروهی انجام دهید که هدف از آن درک ساختار جمله و کاهش خطای جا انداختن است.
بازی مکعب حروف
با استفاده از مقوای محکم، مکعب بسازید و روی هر ضلع آن یک حرف بنویسید. از کودک بخواهید با کنار هم قرار دادن حروف، یک کلمه بسازد. از کلمات ساده و با تعداد حروف کم شروع کنید. اگر کودک دایره واژگان کمی دارد می‌توانید حروف یک کلمه را نامرتب بچینید، کلمه را بلند و واضح بگویید و از او بخواهید مکعب‌ها را طوری بچیند که کلمه ساخته شود.
مسابقه حروف چین
روی تعدادی کارت تمام حروف الفبا را بنویسید (از هر حرف دو کارت). روی یک تابلو یا مقوای بزرگ یک کلمه بنویسید. از کودک بخواهید که که کارت‌های حروف کلمه را به ترتیب کنار هم بگذارد.
بازی های تقویت عضلانی
بازی با اسلایم، گل مجسمه‌سازی، خمیر بازی، موم، استفاده از توپ‌های مخصوص تقویت مچ کودکان و بازی با راکت پینگ پونگ از روش‌هایی هستند که به تقویت انگشتان، مچ و بازوی دست کودک کمک می‌کنند. همچنین برای تمرین انجام حرکات ظریف و هماهنگی بهتر بین مغز، چشم و عضلات می‌توانید از تمریناتی مثل نشانه‌گیری و پرتاپ توپ داخل سبد، پرتاب حلقه روی تیرک‌های عمودی، تمرین دوختن، رد کردن نخ از مهره، باز و بسته کردن بند کفش، باز و بسته کردن دکمه‌های لباس، مچاله کردن کاغذهای رنگی و بریدن اشکال مختلف با قیچی استفاده کنید.
نکات مهم در درمان مشکل املا نویسی
- تشخیص اختلال املا نویسی و شروع درمان به موقع آن اهمیت فراوانی در موفقیت درمان دارد.
- ایجاد و تقویت اعتماد به نفش کلید اصلی در رفع اکثر مشکلات املایی کودکان است بنابراین سرزنش، تحقیر، مقایسه و پرخاش را کنار بگذارید.
- برای بهبود وضعیت فرزندتان به اندازه کافی صبر به خرج دهید.
- تعداد جلسات رفع اختلال املا حداقل ۱۶ جلسه است.
- بهتر است تا حد امکان وسایل بازیهای تقویتی را در خانه و با کمک فرزندتان بسازید.
- هدف از تمرین املا لزوما گرفتن نمره عالی نیست، اگر تعداد غلط‌ها زیاد است، دور کلمات صحیح خط بکشید و کودک را به خاطر آن‌ها تشویق کنید.
- زمان تمرینات دیکته نباید زیاد طولانی باشد، ۱۰ تا ۱۵ دقیقه برای هر بار تمرین کافی است.
- بازی و تمرینات را از ساده به پیچیده طراحی و با کودک تمرین کنید. تا کودک در تمرینات ساده تبحر کافی پیدا نکرده آن را سخت‌تر نکنید.
- دانش‌آموز نباید در زمان دیکته نویسی خسته، گرسنه یا مضطرب باشد بنابراین زمان مناسبی را برای تمرین انتخاب کنید.
- هر عاملی که باعث حواس‌پرتی کودک می‌شود مانند تلویزیون، تلفن صحبت کردن، صدای بیش از حد در محیط را حذف کنید.
- تمریناتی که برای بهبود مشکل املا نویسی استفاده می‌کنید، نباید به استعداد و مهارت مرتبط باشند بلکه باید تکرار پذیر باشند به صورتی که با تمرین و تکرار توانمندی دانش‌آموز را افزایش دهند.
سخن پایانی
در هر کلاس درسی چند دانش‌آموز هستند که یا علاقه‌ای به املا ندارند و یا دچار مشکلات املا نویسی هستند. مشکل املا نویسی گاهی اتفاقی است و به مرور برطرف می‌شود. اما اگر ناتوانی کودک در نوشتن املا طولانی‌مدت باشد و با نشانههای دیگری مانند اختلال در خواندن همراه شود، اختلال دیکته محتمل است. هرچند جای نگرانی وجود ندارد و این مشکل را میتوان را بررسی دلایل آن، بهبود داد اما هرچه سریع‌تر برای کمک به دانش‌آموز اقدام کنید، نتیجه بهتری خواهید گرفت و از افت تحصیلی و بی‌علاقه شدن دانش‌آموز نسبت به درس پیشگری خواهید کرد. تقویت املا در ابتدايي به دلایل ایجاد آن بستگی دارد و مجموعه‌ای از روش‌های درمانی حس شنوایی، تقویت قدرت حرکت عضلات، کاردرمانی برای کمک به هماهنگی چشم و دست، کمک به رفع استرس کودک، اصلاح روش املا گفتن، تمرین بیشتر با دانش‌آموز، تشخیص و درمان سایر مشکلات ریشه‌ای مانند اختلال عدم تمرکز پرداخت.
سوالات متداول
- چگونه میتوان اختلالات املا را تشخیص داد؟
کودکان مبتلا به اختلال دیکته از نظر جسمی و هوشی مانند همسالان خود هستند اما دچار اشتباهات مکرر و مدام (حداقل ۶ ماه) در املا هستند. جابجا نوشتن حروف یک کلمه، جا انداختن بعضی از کلمات در جمله، اندازه نامتناسب کلمات، پر رنگ یا کمرنگ نوشتن، کجنویسی، تشخیص نادرست کلمات یا حروف مشابه از جمله نشانههای رایج مشکل املا نویسی کودکان هستند. - علت مشکل املا در کودکان دبستانی چیست؟
دلایلی متعددی از جمله ضعف حافظه دیداری، ضعف شنوایی، ضعف ادرای دیداری یا ادراک شنوایی، ناهماهنگی عصب و عضلات، ناهماهنگی چشم و عضلات و ضعیف بودن عضلات دست از جمله دلایل اختلال دیکته در دوران ابتدایی هستند. - روش های درمان اختلالات دیکته نویسی چه هستند؟
با توجه به اینکه علل اصلی اختلال املا به مشکلات ادراکی، دیداری، شنوایی و عضلانی مربوط است، باید از طریق بازیهای تمرینی، این مهارتها را در کودک تقویت کرد. کاردرمانی، رواندرمانی و گفتار درمانی نیز راهکارهای تخصصیتر برای بهبود مشکل املا نویسی کودکان هستند.
منابع
- کتاب املای آسان، داریوش صادقی
- کتاب درمان اختلالات دیکته نویسی، مصطفی تبریزی
- کتاب درمان اختلال دیکته نویسی با بازی، داریوش صادقی
- کتاب اصول کاربردی رفع اختلال املا در مقطع ابتدایی، انسیه رمضانی
- کتاب اختلالات دیکته نویسی، راضیه صلاح
