در علم جغرافیا، جلگه به منطقه‌ای هموار گفته می‌شود که پستی و بلندی ندارد یا اگر دارد مقدار آن بسیار کم است. جلگهها معمولاً در دامنه کوهها، در کنار سواحل و در کف دره‌ها یافت میشوند و به‌دلیل داشتن خاک حاصلخیز، در بسیاری از نقاط جهان برای کشاورزی مهم هستند. این نواحی هموار، اغلب متراکم‌ترین مکان‌های مسکونی در جهان محسوب میشوند. جلگهها انواع گوناگونی دارند که در این مقاله ضمن معرفی آنها، نحوه تشکیل هر یک را توضیح خواهیم داد.
جلگه چیست؟
جلگه منطقه وسیعی از زمین نسبتاً هموار است که توسط رودها و شاخه‌های فرعی آنها شکل می‌گیرد و از یک طرف به کوهها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچهها راه دارد. جلگهها بیش از یک‌سوم مساحت سیاره زمین را در بر می‌گیرند و در هر قاره‌ای یافت میشوند.
در کشور ما نیز جلگه‌های فراوانی وجود دارد. در اینجا به چند مورد از جلگه‌های ایران اشاره می‌کنیم:
- جلگه خوزستان
- جلگه گیلان
- جلگه مازندران
- جلگه گرگان
- جلگه مغان
- جلگه میاندوآب
- جلگه میناب
در تصویر زیر عکس جلگه خوزستان و مغان نشان داده شده است.
جلگه چگونه تشکیل می شود؟
جلگه ها به روش‌های مختلفی شکل می‌گیرند.
تشکیل جلگه در اثر فرسایش
برخی از انواع جلگه دراثر فرسایش خاک و سنگ زمین‌های مرتفع توسط آب و یخ، شکل می‌گیرند. درواقع، جریان آب، مواد رسوبی را با خود به‌سمت پایین و ارتفاعات پایینتر می‌برد. این مواد در آنجا انباشته میشوند و پس از سال‌ها جلگه را به وجود می‌آورند.
تشکیل جلگه با فعالیت آتشفشانی
فعالیتهای آتشفشانی و گدازه‌های حاصل از آنها هم می‌توانند جلگهها را تشکیل دهند. زمانی که گدازهها از زیر زمین به‌سمت بالا حرکت می‌کنند و در سطح زمین جاری میشوند، جلگهها را پدید می‌آورند. جلگه‌هایی که دراثر گدازه به وجود می‌آیند، زمین تیره‌تری نسبت به خاک اطرافشان دارند.
تشکیل جلگه در اثر حرکت رودها
حرکت رودهایی که از میان دره‌ها می‌گذرند هم عامل دیگر تشکیل جلگه‌هاست. آنها به‌تدریج دره را فرسایش داده و جلگهها را ایجاد می‌کنند. علاوه‌بر این موارد، طغیان رودها و سرریز شدن آنها از سواحلشان، گل‌ولای، ماسه و رسوبات دیگر بر روی زمین منتقل میشوند. پس از خروج آب، رسوب باقی می‌ماند. اگر یک رودخانه به‌صورت پی‌درپی طغبان کند، با گذشت زمان این رسوب به دشت سیلابی تبدیل می‌شود.
انواع جلگه
جلگهها براساس نحوه شکلگیری به چند نوع تقسیم میشوند:
جلگه ساختاری
جلگه‌های ساختاری از سطوح هموار افقی زمین که نسبتاً دست‌نخورده بوده‌اند تشکیل شده‌اند. این یعنی اینکه بستر سنگها در آن منطقه به‌طور طبیعی به‌صورت افقی بوده و طی سال‌ها بی‌تغییر باقی مانده‌اند و منجر به شکلگیری جلگه ساختاری شده‌اند. آنها اغلب دراثر بالا آمدن بخشی از بستر دریا شکل گرفته‌اند. بیشتر مرزهای قاره‌ای دارای جلگه‌های ساختاری هستند.
جلگه فرسایشی
جلگه های فرسایشی جلگه‌هایی هستند که بر اثر فرسایش تدریجی بستر سنگها توسط آب جاری، یخچال‌های طبیعی، جزرومد رودخانه‌ها و غیره طی سال‌های بسیاری شکل گرفته‌اند. در طول زمان به‌دلیل برخورد شدید امواج یا باد و غیره، گاهی اوقات بسترهای خاصی از سنگها فرسایش می‌یابند و صاف میشوند که منجر به شکلگیری منطقه وسیعی از زمین‌های هموار یعنی جلگه فرسایشی میشوند.
جلگه رسوبی
جلگه رسوبی به جلگه‌ای گفته می‌شود که از تهنشین شدن مواد مختلف در یک منطقه خاص در یک دوره طولانی تشکیل شده و باعث شکلگیری زمین هموار می‌شود. جلگه رسوبی به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود، ازجمله جلگه آبرفتی، جلگه سیلابی، جلگه دریاچهای و جلگه آتشفشانی، جلگه طوماری، جلگه یخچالی و جلگه مغاکی. در بخش‌های بعدی درمورد هر یک از این جلگهها و نحوه تشکیلشان توضیح خواهیم داد.
جلگه یخچالی
در بسیاری از مواقع، حرکت یخچال‌ها باعث ایجاد جلگه‌هایی به‌نام جلگه یخچالی می‌شود. درواقع، ذوب تدریجی یخچال‌های طبیعی منجر به ایجاد رسوب عمدتاً شن و ماسه می‌شود.
جلگه سیلابی
جلگه سیلابی یا دشت سیلابی جلگه‌ای است که از کناره‌های رودخانه تا دیواره‌های دره امتداد می‌یابد. این نوع جلگهها دراثر سرریز شدن آب رودها و سیلاب‌های پی‌درپی تشکیل میشوند و در یک دوره طولانی جلگه‌های آبرفتی را به وجود می‌آورند. جلگه‌های سیلابی اغلب حاصلخیز هستند و از رسوباتی مانند گل‌ولای، ماسه، خاکریز و غیره که توسط آب‌های سیلاب انباشته شده‌اند، شکل گرفته‌اند. بسیاری از شهرهای پرجمعیت در این جلگهها واقع شده‌اند، این درحالی است که بسیاری از مخرب‌ترین سیل‌ها در طول تاریخ در این نوع جلگهها رخ داده است.
جلگه آبرفتی
جلگه آبرفتی یکی از معروف‌ترین جلگه‌های رسوبی است. جلگه‌های آبرفتی زمین‌های وسیعی هستند که از تهنشین شدن رسوباتی به‌نام آبرفت تشکیل میشوند. جلگه آبرفتی شامل جلگه‌های سیلابی نیز هست، اما فراتر از این جلگهها گسترش می‌یابد. هنگامی که یک رود از کوهها یا تپه‌ها رو به پایین جریان می‌یابد، رسوبات حاصل از فرسایش را با خود حمل می‌کند. این رسوبات در طول زمان جمع شده و باعث میشوند ارتفاع جلگه سیلابی افزایش و عرض کانال رود کاهش یابد. درنتیجه رود که قادر به تحمل فشار نیست، در مسیری دیگر که ظرفیت کانال آن بیشتر است جریان می‌یابد. به‌این ترتیب، جلگه‌های سیلابی گسترده‌تر شده و جلگه‌های آبرفتی را گسترش می‌دهند.
جلگه طوماری
جلگه‌های طوماری نزدیک رودهای پر پیچ‌وخم شکل می‌گیرند. درواقع، تهنشین شدن رسوبات در چنین مکان‌هایی سبب تشکیل این نوع جلگهها می‌شود.
جلگه دریاچه ای
جلگه‌های دریاچهای در مناطقی تشکیل میشوند که قبلاً بستر دریاچه بوده‌اند. هنگامی که آب داخل دریاچه به‌دلیل عواملی مانند تبخیر، زهکشی طبیعی و غیره به‌طور کامل تخلیه می‌شود، رسوبات در بستر دریاچه باقی مانده و جلگه را پدید می‌آورند. اینگونه جلگهها ممکن است از نظر حاصلخیزی گزینه مناسبی برای کشاورزی باشند یا بسته به ترکیب رسوبات، یک تالاب یا حتی یک بیابان را تشکیل دهند.
جلگه آتشفشانی
جلگه‌ای است که از تجمع لایه‌های گدازه آتشفشان ایجاد می‌شود. جلگه‌های آتشفشانی می‌توانند تا کیلومترها گسترش یابند. این نوع جلگهها چون تیره‌تر هستند، به‌راحتی از بالا یا در تصاویر ماهواره‌ای مشاهده میشوند.
جلگه مغاکی
جلگه‌ای که در اعماق زیاد در کف اقیانوس قرار دارد، جلگه مغاکی نام دارد. این نوع جلگهها در اعماق حدوداً ۳ تا ۷ کیلومتر قرار گرفته‌اند و حدود ۵۰ درصد از سطح سیاره ما را تشکیل می‌دهند. جلگه‌های مغاکی از صاف‌ترین و هموارترین مناطق محسوب میشوند و در اقیانوس اطلس رایج‌ترند. این مناطق با تهنشین شدن رسوبات ناشی از خشکی در گودال‌های کف اقیانوس پدید آمده‌اند. درواقع، لایه‌های رسوبی روی هم انباشته میشوند تا زمانی که شکل ناهموار زیرین صاف شده و منجر به یک جلگه صاف شود.
جلگه ساحلی
جلگه‌های ساحلی به زمین‌های پست کنار اقیانوس‌ها گفته می‌شود. اغلب این جلگهها بخش‌هایی از کف اقیانوس هستند و از رسوباتی ساخته شده‌اند که رودها به‌سمت دریا حمل می‌کنند.
تفاوت جلگه و دشت چیست؟
جلگه و دشت هر دو زمین‌های پست و همواری هستند و نحوه شکلگیری تقریباً یکسانی دارند. جلگه از یک طرف به کوه و از طرف دیگر به دریاچه و دریاها راه دارد، اما دشت معمولاً پیرامونش را کوهها فرا گرفته‌اند.
تفاوت جلگه و دلتا چیست؟
دلتا زمینی به‌شکل مثلث است که در دهانه رودها یعنی جایی که آب رود به دریا یا دریاچه می‌ریزد به‌وجود می‌آید. دلتاها از انباشته شدن رسوباتی که رودها حمل می‌کنند شکل می‌گیرند. شکل ظاهری دلتا و محل قرارگیری آن با جلگه متفاوت است.
تفاوت جلگه و فلات چیست؟
فلات ناحیه‌ای کوهستانی است که دارای زمین تخت و پهن است و درمقایسه با مناطق اطراف مرتفع‌تر است. همان‌طور که در ابتدای این مطلب هم اشاره کردیم، جلگه شیب ندارد یا اگر داشته باشد شیب آن بسیار کم است اما فلات نسبت به جلگه مرتفع‌تر و دارای شیب بیشتری است.
برای یادگیری بهتر درس جلگه چیست کلاس پنجم، جلگه چیست کلاس ششم، جلگه چیست هفتم و حتی تعریف جلگه کلاس چهارم دبستان، گردش علمی و بازدید از مناطقی که چنین زمین‌های همواری دارند می‌تواند کمک‌کننده باشد.
سخن پایانی
در این آموزش، به پرسش جلگه چیست و چگونه تشکیل می‌شود پاسخ دادیم و گفتیم که جلگه سرزمین همواری است که یک طرف آن به کوهها و طرف دیگر آن به دریاهاه و دریاچهها راه دارد. فرایند شکلگیری جلگهها ممکن است متفاوت باشد. ازاین‌رو، جلگهها را براساس نحوه تشکیل، به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند که در بخش‌های قبلی آنها را معرفی کردیم و درمورد هر کدام توضیح دادیم. به‌طور کلی، جلگهها در اثر فرسایش خاک و سنگها و تهنشین شدن مواد رسوبی طی سال‌های طولانی به وجود می‌آیند.
سؤالات متداول
- جلگه را تعریف کنید.
جلگه زمین نسبتاً همواری است که از یک طرف به کوهها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچهها راه دارد. - جلگه چگونه تشکیل می شود؟
پدید آمدن جلگه دلایل گوناگونی دارد. فعالیتهای آتشفشانی و بالا آمدن گدازهها، حمل مواد رسوبی توسط یخها یا آب رودها به ارتفاعات پایینتر و تهنشین شدن آنها، فرسایش خاک و سنگها توسط آب و یخ و انتقال گللای و ماسه دراثر طغیان رودها و سرریز شدن آب آنها همگی عواملی هستند که منجر به شکلگیری جلگهها میشوند. - انواع جلگه چیست؟
جلگهها براساس نحوه شکلگیری به چند نوع تقسیم میشوند: جلگه ساختاری، فرسایشی، رسوبی، یخچالی، سیلابی، آبرفتی، طوماری، دریاچهای، آتشفشانی، مغاکی و ساحلی.
