در مقاله انواع فعل فارسی درباره حالت‌های مختلف فعل به‌لحاظ ساختار زمانی صحبت کردیم. در آن مقاله گفتیم که فعلها به ۳ حالت ماضی، مضارع و آینده در میآیند. فعلهای مضارع نیز به‌نوبه‌خود ۴ حالت دارند که یکی از آن‌ها مضارع التزامی است. ما در این مقاله قرار است فعل مضارع التزامی را با نگاهی دقیق‌تر بررسی کنیم و به مسائلی مانند نحوه ساخت فعل مضارع التزامی و تفاوت فعل امر با آن بپردازیم.
تعریف مضارع التزامی فارسی
معمولا وقتی کارمان گیر یا لَنگ چیزی‌ست، با حالتی از آرزو، تردید، ضرورت یا شرط درباره آن صحبت می‌کنیم:
- کاش مضارع التزامی را برای امتحان یاد بگیرم (آرزو).
- شاید با خواندن این مقاله، مضارع التزامی را یاد بگیرم (تردید).
- باید تا فردا مضارع التزامی را یاد بگیرم (ضرورت).
- اگر مضارع التزامی را بیاموزم، فردا حتما امتحان زبان فارسی را بیست می‌گیرم (شرط).
در همه جملههای بالا از فعل مضارع التزامی «بیاموز» استفاده شده است که نحوه ساخت آن را در قسمت بعد توضیح داده‌ایم:
ساخت فعل مضارع التزامی
مضارع التزامی فارسی از ترکیب جزء پیشین و ثابت «بـ» به‌اضافه بن مضارع و به‌همراه شناسه‌های فعلی ساخته میشود. ساختمان فعل مضارع التزامی به زبان فرمول‌نویسی این‌شکلی‌ست:
بـ + بن مضارع + شناسه‌های ـَم، ی، ـَد، یم، ید، ـَند
در جدول زیر، نحوه ساخت و صرف مضارع التزامی در فارسی را می‌بینیم:
| شخص | بـ + بن مضارع + شناسه | صرف فعل مضارع التزامی |
| اول‌شخص مفرد | بـ + خوان + ـَم | بخوانم |
| دوم‌شخص مفرد | بـ + خوان + ی | بخوانی |
| سوم‌شخص مفرد | بـ + خوان + ـَد | بخواند |
| اول‌شخص جمع | بـ + خوان + یم | بخوانیم |
| دوم‌شخص جمع | بـ + خوان + ید | بخوانید |
| سوم‌شخص جمع | بـ + خوان + ـَند | بخوانند |
نکته: اگر بن مضارع فعل با حرف «آ» آغاز شود، بعد از جزء پیشین «بـ» و قبل از بن فعل، حرف «ی» قرار می‌گیرد. برای مثال:
| شخص | بـ + ی + بن مضارع + شناسه | صرف فعل مضارع التزامی |
| اول‌شخص مفرد | بـ + یـ + آموز + ـَم | بیاموزم |
| دوم‌شخص مفرد | بـ + یـ + آموز + ی | بیاموزی |
| سوم‌شخص مفرد | بـ + یـ + آموز + ـَد | بیاموز |
| اول‌شخص جمع | بـ + یـ + آموز + یم | بیاموزیم |
| دوم‌شخص جمع | بـ + یـ + آموز + ید | بیاموزید |
| سوم‌شخص جمع | بـ + یـ + آموز + ـَند | بیاموزند |
«بیازما، بیاسا و بیاور»، از دیگر فعلهای مضارع التزامی با حرف «ی» هستند.
روش تشخیص فعل مضارع التزامی
ساده‌ترین راه توجه به جزء ثابت مضارع التزامی، یعنی حرف «بـ» است. اگر در ابتدا فعلی حرف «بـ» دیدیم، آن فعل را مضارع التزامی بنامیم و خلاص. اما این راه‌حل به ۲ دلیل مطلوب نیست:
- فعلهای مضارع التزامی گاهی بدون «بـ» میآیند، مثل اینجا: «اگر می‌خواهی بهتر مطالعه کنی، برنامه‌ریزی داشته باش». فعل «کنی» مضارع التزامی است، اما آغاز آن «بـ» ندارد.
- ابتدای فعلهای امری با «بـ» شروع میشود. این فعلها گاهی با فعل مضارع التزامی اشتباه گرفته می‌شوند. مثلا فعل «بپرسید» در جمله «سر کلاس سوال بپرسید»، امری و در جمله «بهتر است سر کلاس سوال بپرسید»، التزامی‌ست.
بنابراین برای تشخیص فعل مضارع التزامی نمیتوان صرفا به «بـ» آغازین اکتفا کرد، بلکه باید از روش‌های زیر هم کمک گرفت:
نشانه های فعل مضارع التزامی
در جملههای با وجه التزامی، همواره با عدم اطمینان روبه‌روایم. این عدم اطمینان، جمله را با قیدها و حالت‌های زیر همراه می‌کند:
- قیدهای شک و تردید مانند «شاید»، «احتمالا»، «گویا»، «مثل اینکه»، «به‌گمانم» و «به‌نظرم»
- قیدهای آرزو مانند «امیدوارم»، «کاش»، «الهی»، «اِن‌شاءالله» و «لطفا»
- قیدهای شرطی مانند «اگر» و «چنانچه»، که جمله را به دوبخش فرض و نتیجه تبدیل می‌کنند
- قیدهای الزام مانند «باید» و «حتما»
- فعلهای مربوط به خواستن (به‌معنای اراده کردن) و توانستن (به‌معنای امکان‌داشتن)
در ادامه برای هر کدام از موارد بیان‌شده مثالی می‌زنیم:
- «شاید/احتمالا امشب به مسافرت بروم».
- «امیدوارم/کاش/الهی/اِن‌شاءالله/لطفا فردا به مسافرت برویم».
- «اگر/چنانچه امشب به مسافرت برویم، فردا را مرخصی می‌گیرم».
- «باید/حتما به مسافرت برویم».
- «ما می‌توانیم/می‌خواهیم به مسافرت برویم».
تشخیص تفاوت فعل امر و مضارع التزامی
فعلهای امری فقط ۲ شخص دارند:
- دوم‌شخص مفرد، مانند: برو، بمان، بخوان، ببند، بکار و بخواب
- دوم‌شخص جمع، مانند: بروید، بمانید، بخوانید، ببینید، بکارید و بخوابید
برای تفکیک هرکدامِ آن‌ها از مضارع التزامی همتای خود، از راه‌حل‌های زیر کمک بگیرید:
- دوم‌شخص مفرد مضارع التزامی با شناسه «ی» می‌آید، مانند: بروی، بمانی، بخوانی و ببندی. پس به‌کمک شناسه، می‌توان فعل دوم‌شخص مضارع التزامی را از فعل امری تفکیک کرد.
- دوم‌شخص جمع مضارع التزامی دقیقا مشابه دوم‌شخص جمع فعل امری‌ست. پس تنها راه تشخیص آن‌ها از یکدیگر، کمک‌گرفتن از نشانههای فعل است.
نحوه منفی کردن فعل مضارع التزامی
شیوه رایج منفی‌کردن فعلها، اضافه‌کردن «نون» منفی‌ساز به ابتدای فعل است. اما برای منفی‌کردن مضارع التزامی، ابتدا باید جزء ثابت «بـ» را حذف و سپس «نون» منفی‌ساز را اضافه کنیم. نحوه منفی‌کردن فعل مضارع التزامی به زبان فرمول‌نویسی به این شکل است:
حذف جزء ثابت «بـ» + نـ + بن مضارع + شناسه
برای مثال:
- بخوانیم (مثبت) / حذف بـ + نـ + خوان + یم = نخوانیم (فعل مضارع التزامی منفی)
- بداند (مثبت) / حذف بـ + نـ + دان + ـَد = نداند (فعل مضارع التزامی منفی)
طریقه تبدیل فعل مضارع التزامی معلوم به مجهول
ساختمان فعل مجهول در زبان فارسی برای تمام فعلها یکسان و طبق قاعده زیر است:
صفت مفعولی فعل اصلی (بن ماضی + ه) + بن مضارع فعل شدن (شو) + شناسه
به‌عنوان‌مثال:
- عبارت «اگر علی را ببینم»، به‌این‌صورت مجهول میشود: «اگر علی دیده شود».
نکته: حرف «بـ» التزامیساز در جملههای معمولا از ابتدای بن مضارع میافتد و به‌جای «بشوم، بشوی، بشود» خواهیم داشت «شوم، شوی، شود».
وجه مضارع التزامی فارسی
فعلهای فارسی دارای ۳ وجه اِخباری، امری و التزامی هستند. وجه التزامی به فعل‌هایی اشاره دارد که با شک و آرزو و نوعی عدم قطعیت همراه‌اند. پس فعل مضارع التزامی در گروه فعلهای با وجه التزامی قرار می‌گیرد. مضارع ساده و ماضی التزامی، ۲ فعل دیگر گروه فعلهای با وجه التزامی هستند.
سخن پایانی
مضارع التزامی فارسی در دسته فعلهای زمانِ حال و آینده (مضارع) قرار می‌گیرد و جمله را با حالتی از شک و آرزو و ابهام همراه می‌کند. ساختمان فعل مضارع التزامی از ترکیب حرف «بـ» التزامیساز + بن مضارع + شناسه ساخته میشود. البته گاهی حرف «بـ» آغازین از ابتدای فعل میافتد و تشخیص آن را در جمله سخت می‌کند. علاوه‌براین، فعل امر دوم‌شخص جمع کاملا شبیه مضارع التزامی دوم‌شخص جمع است و بر دردسر تشخیص می‌افزاید. اما نگران نباشید، چون نشانههای التزامیساز جمله مانند شاید، کاش و باید، تقریبا همیشه آنجای‌اند و به شما در تشخیص فعل مضارع التزامی کمک می‌کنند.
سوالات متداول
- فعل مضارع التزامی چیست؟
فعلیست که به زمان حال و آینده اشاره دارد و با نوعی از عدم قطعیت، تردید، آرزو و ضرورت بیان میشود. کاربرد مضارع التزامی زمانیست که کارمان لنگ چیزی باشد و بخواهیم این احساس را به بیان در آوریم، مانند این جمله: «اگر علی بیاید، این مسئله را به او میگویم». - مضارع التزامی فارسی را چگونه تشخیص دهیم؟
اگرچه فعلهای مضارع التزامی معمولا با حرف «بـ» آغازین میآیند، اما همیشه هم اینطور نیست. پس نمیتوان صرفا به حرف «بـ» التزامیساز اکتفا کرد، بلکه در کنار آن باید به لحن جمله و نشانههای جملههای التزامی مانند شاید، اگر، کاش و باید هم توجه کنیم تا آن را با فعل امر، ماضی ساده و مضارع ساده اشتباه نگیریم. - ساختمان فعل مضارع التزامی چگونه است؟
از ترکیب حرف «بـ» التزامیساز + بن مضارع + شناسه ساخته میشود، اما در جمله گاهی حرف «بـ» آغازین آن میافتد.
