روان‌شناسی به‌نام آبراهام مازلو نشان داد که ما انسان‌ها علاوه بر نیازهای فیزیولوژیک، نیازهای بسیار مهم دیگری از جمله امنیت، محبت و احترام داریم. از نظر مازلو، تجربه کم‌لطفی و احساس رهاشدگی اگر بیشتر از گرسنگی آزاردهنده نباشد، کمتر هم نیست. وقتی گفته‌های مازلو را کنار نظریات اریک اریکسون و جان بالبی درباره نیاز بنیادی امنیت و محبت در دوران کودکی می‌گذاریم، اهمیت مسئله کمبود محبت در کودکان و پیامدهای آن مانند دلبستگی ناایمن کودک برای‌مان چندین‌برابر میشود. کمبودی که باید با علائم و عوارضش آشنا باشیم و راهی برای پیشگیری و درمانش بیابیم.
کمبود محبت در کودک چیست
سطح قند بدن، فشار خون را تنظیم می‌کند و میزان محبت‌دیدن روحیه سرزندگی و طراوت جان را. همان‌طور که کاهش یا افزایش میزان قندخون، سلامت جسمانی را تهدید می‌کند، محبت بیش‌ازحد یا کمبود محبت هم سلامت روان کودکان را به خطر می‌اندازد. محبت‌دیدن برای کودکان مثل نان شب واجب است.
برای آن‌ها امکانات رفاهی اهمیت چندانی ندارد. کودکان اصلا درکی از کمبودهای مادی ندارند، اما نسبت به کمبودهای عاطفی و خصوصا کم‌محبتی به‌شدت حساسند. کمبود محبت در کودکان یعنی کم‌محلی یا بی‌محلی‌دیدن از جانب افراد مهم زندگی؛ خصوصا والدین. ازسوی‌دیگر، دریافت حمایت عاطفی از جانب والدین، مهمترین پادزهر کمبود محبت است و تاثیر بسیار زیادی بر افزایش عزت نفس کودکان دارد.
علائم کمبود محبت در کودکان
نشانه‌های کمبود محبت در کودکان به‌نوعی واکنش‌های بچه‌ها در مقابل و برای جبران این کمبود هستند. در واقع این علائم حاکی از فریادهای کمک‌خواهی‌اند که به‌شیوه‌ای ناسازگارانه ابراز می‌شوند:
توجه طلبی کودک
اولین و مهمترین نشانه کمبود محبت، توجه طلبی کودک است. محبت جزو نیازهای ضروری بچه‌ها است و وقتی به‌صورت طبیعی دریافتنش نکنند، برای ارضایش به‌شیوه‌های ناسازگارانه رو می‌آورند. یکی از راهکارهای کودکان برای وصول طلب محبت، توسل به رفتارهای نامطلوب برای جلب‌توجه اطرافیان است. کودکانِ تشنه محبت، معمولا:
- لباس‌های نامتعارف می‌پوشند و زیاد بلوف می‌زنند.
- به ناراحتی‌های جزئی، واکنش افراطی نشان می‌دهند.
- قهرمان‌بازی در می‌آورند و نقش ناجی و فداکار می‌گیرند.
- مدام سوالات غیرضروری می‌پرسند و حرف‌های بی‌ربط می‌زنند.
- وقتی در مرکز توجه نیستند، شیطنت‌های ریز و توجه‌برانگیز می‌کنند.
- به کوچک‌ترین بی‌توجهی‌ها واکنش نشان می‌دهند؛ مثلا با شلوغ‌کاری، اجازه گپ‌وگفت تلفنی را از مادرشان می‌گیرند.
حسادت کودک
وقتی کودک محبت نبیند، چشم محبت‌دیدن و موفقیت دیگران را ندارد. گاهی احساس حسادت در کودکان ناشی از احساس بی‌ارزشی و ناامنی حاصل از محبت‌ندیدن است. وقتی کودک محبت کافی از والدین و اطرافیانش دریافت کند، اصلا نیازی به مقایسه خود با دیگری ندارد، چه رسد به حسودی‌کردن به دیگران!
خصومت و نافرمانی کودک
وقتی کودک عشق و محبت نگیرد، احساس ناامنی می‌کند و برای دفاع از خود در برابر خطرات محیطی، متخاصم میشود. در تصور عموم مردم، نافرمانی از شجاعت و نترس‌بودن می‌آید اما نافرمانی و لجبازی کودک ناشی از احساس ناامنی و ترس او است. نافرمانی چیزی شبیه به «فرارِ رو به جلو» است؛
- مثل کودکی که برای فرار از کتک‌خوردن و تنبیه‌شدن، دادوفریاد راه می‌اندازد تا حواس‌ها را از مسئله اصلی پرت کند.
پرخاشگری و تکانشگری کودک
وقتی کودکی بی‌دلیل به اطرافیانش می‌پرد و دعوا راه می‌اندازد، یعنی احساس کمبود محبت دارد. پرخاشگری در وجود همه انسان‌ها هست و تنها راه مهارش، دریافت عشق و محبت است. احتمالا شما هم آدم‌های بی‌عاطفه‌ای را دیده‌اید که بعد از عاشق‌شدن، تبدیل به انسان‌هایی مهربان و همدل شده‌اند:
- بچه‌ها هم اگر عشق و محبت کافی از اطرافیان‌شان بگیرند، همدل‌تر می‌شوند و کمتر به‌سمت رفتارهایی مانند پرخاشگری کودکان کشیده می‌شوند.
افزایش ترس و دلهره
کمبود محبت با احساس ترس ازدست‌دادن همراه است. وقتی پشت کودک به اطرافیان و خصوصا والدین گرم باشد، از تجارب پیشِ رو نمی‌ترسد. اما تجربه دوست‌داشتنی‌نبودن با نوعی احساس رهاشدگی و پیامدهای آن مانند ترس از دست دادن والدین همراه است.
محرومیت عاطفی و همدلی‌نکردن با تجربیات و نیازهای کودک، علاوه‌بر بی‌اعتمادی نسبت به دیگران باعث بی‌اعتمادی او به محیط اطراف میشود. این بی‌اعتمادی در افزایش ترس های طبیعی کودکان بی‌تاثیر نیست.
عزت نفس پایین کودک
از روی احساس بی‌ارزشی کودک هم می‌توان کمبود محبت او را حدس زد. یکی از مهمترین دلایل عزت نفس پایین کودک، عدم دریافت محبت، عشق و توجه از جانب اطرافیان است. فقدان عزتنفس خود را با علائم زیر نشان میدهد:
- وابستگی کودک به مادر و دیگر افراد مهم زندگی
- حساسیت نسبت به نظرات و اعتقادات دیگران
- ترجیح علایق دیگران بر نیازهای شخصی
- افت زیاد و ناگهانی در عملکرد تحصیلی
- افزایش ترس از شکست در کودکان
- انتقاد بیش‌ازحد از اشتباهات خود
- کاهش اعتماد به نفس کودک
- کمرویی و گوشهگیری
احساس گناه کودک
یکی‌دیگر از نشانه‌های بارز کمبود محبت در کودکان، بروز احساس گناه بیمارگونه در آن‌ها است. وقتی کودک به‌مدتی طولانی از اطرافیانش محبت کافی نگیرد، کم‌کم باورش میشود که بد، زشت، بی‌عرضه و اضافه است. موارد زیر از مهمترین نشانه‌های احساس گناه در کودکان هستند:
- درگیری ذهنی زیاد با اشتباهات گذشته
- بی‌خوابی و کابوس شبانه کودک
- بی‌دلیل عذرخواهی‌کردن
- احساس دائمی نگرانی
- بی‌دلیل گریه‌کردن
گوشهگیری و انزوای اجتماعی یا روابط بدون محدودیت
این کودکان معمولا یا تعاملات‌شان با والدین و اطرافیان نزدیک یا کم است یا بی‌کفیت. درنتیجه، در مهارت‌های اجتماعی از دیگر همسالان خود ضعیف‌ترند. ضعف در مهارت‌های اجتماعی باعث بروز صفات کودکان خجالتی و کاهش روابط بین‌فردی میشود.
محرومیت هیجانی گاهی هم خود را در صمیمی‌شدن زودهنگام و بیش‌ازحد بچه‌ها با افراد غریبه نشان میدهد. وقتی کودک از افراد نزدیک محبت کافی نگیرد، برای دریافت محبت به غریبه‌های دلفریب روی می‌آورد و در دام مشکلاتی مانند کودک آزاری آنلاین می‌افتد. اکثر این غریبه‌ها کودک‌آزارانی هستند که خود را در قالب فردی خیرخواه و دلسوز جا می‌زنند.
سرکوب عواطف و هیجانات
رفتار کودکان محبت‌ندیده سرد و بی‌عاطفه است. وقتی نه اتفاقات خوب کودک را خوشحال می‌کند و نه حوادث بد او را غمگین، یعنی او دچار بیعاطفگی شده است. برای جبران این مسئله، آموزش احساسات به کودکان کمک زیادی به بازیابی احساسات سرکوب‌شده آن‌ها می‌کند.
ناآگاهی هیجانی و فقدان کنترل تکانه
ما آدم‌ها یا در کودکی با هیجانات‌مان (چه‌خوب و چه‌بد) رفیق می‌شویم یا احتمالا دیگر هیچ‌وقت نمی‌شویم. احساس کمبود محبت برای کودکان دردناک است و به‌همین‌دلیل، آن‌ها این احساسات را از خودآگاهی‌شان پس می‌زنند. این فرآیند به‌مرور باعث کاهش آگاهی این کودکان از عواطف‌شان میشود. وقتی به‌چیزی آگاهی نداشته باشیم، طبیعتا توان کنترلش را هم نداریم. موارد زیر از مهمترین علائم ناآگاهی هیجانی هستند:
- بیثباتی هیجانی و تغییر سریع حالت خلقی مثلا از خوشحالی به غمگینی
- انفجار ناگهانی احساسات و بروز علائمی مانند تکانشگری کودکان
- فکرنکردن به عواقب و پیامدهای رفتارشان
برای حل این نقطه‌ضعف پیشنهاد می‌کنیم نگاهی به مقاله آموزش کنترل هیجانی به کودک بیندازید.
عوارض کمبود محبت در کودکان
نشانه‌های بالا اگر در بلندمدت ادامه پیدا کنند منجربه بروز پیامدهای زیر می‌شوند:
بیثباتی عاطفی و شخصیتی
احساس کمبود محبت علاوه‌بر تاثیر بر روابط اجتماعی، روی شکل گیری شخصیت کودکان هم موثر است. احساس پوچی و ناامیدی درونی این کودکان، هویت‌یابی و پایبندی به اهداف را برای‌شان سخت‌تر می‌کند. به‌عنوان مثال، آن‌ها هر روز علایق‌شان را تغییر می‌دهند. انگار هیچ‌چیز نمی‌تواند جای آن زخم کمبود محبت را برای‌شان پر کند. این مسئله خصوصا در دوران جست‌وجوی هویت در نوجوانان، بیشتر خود را نشان میدهد.
خودکنترلی و خودانضباطی پایین
مسئولیت پذیری در کودکان و حتی بزرگسالان انگیزه می‌خواهد. احساس بی‌ارزشی حاصل از بی‌توجهی و کمبود محبت، انگیزه زندگی را از کودک می‌گیرد. بی‌علاقگی کودک به برنامه‌های روزانه، مسئولیت‌های خانگی و تکالیف مدرسه، می‌تواند نشانه‌ای از کمبود محبت باشد.
- درباره ارتباط خودکنترلی با معنای زندگی و خودانگیختگی در مقاله خودکنترلی کودک مفصل صحبت کرده‌ایم.
اضطراب جدایی و ترس از غریبه‌ها
دوری از والدین برای کودکی که نیاز به محبت‌خواهی‌اش ارضا شده است، اضطراب‌آور نیست؛ زیرا او به دردسترس‌بودن آن‌ها درصورت‌نیاز اطمینان دارد. اما تجربه کمبود محبت و بی‌توجهی اطرافیان، کودک را در برابر جدایی آسیب‌پذیر می‌کند. کودکان محبت‌ندیده چون به اطرافیان خود اطمینان ندارند، از غیبت‌شان می‌ترسند. این مسئله در مواقعی مانند ترس و اضطراب جدایی کلاس اولی ها بیشتر خود را نشان میدهد.
وابستگی به موبایل و دنیای مجازی
وقتی در دنیای بیرون خبری نیست و وجود کودک نادیده گرفته میشود، او به‌اجبار یا از سرِ علاقه (اهمیتی ندارد کدام باشد) دلبسته دنیای مجازی میشود. وابستگی به موبایل و فضای مجازی پیامدهای منفی زیادی بر سلامت جسم‌وروان بچه‌ها دارد و باید با راهکارهایی مانند قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان از آن پیشگیری شود.
جدای از تمایل این کودکان به فضای مجازی، برخی والدین برای مشغول‌کردن فرزندان و کاهش بار فرزندپروری، به‌عمد آن‌ها را سرگرم بازی‌های کامپیوتری می‌کنند. این رفتار کاملا اشتباه است و ما در مقاله سن مناسب خرید موبایل برای کودکان درباره مضراتش مفصل توضیح داده‌ایم.
جسمانیسازی درد روانی
یکی‌دیگر از نشانه‌های کمبود محبت در کودکان، دردهای جسمانی بی‌دلیل و همیشگی است. گاهی هم این دردها در موقعیت‌های خاصی مانند زمان رفتن به مدرسه یا دیدن شخصی خاص تکرار می‌شوند. به‌هرحال، دردهای جسمانی با منشا روانی، از تمارض کودک متفاوتند و باید باتوجه و همدلی با آن‌ها برخورد کرد.
پیشنهاد مطالعه: سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان
افت تحصیلی دانش آموزان
براساس تحقیقات، محرومیت هیجانی با بروز اختلالات یادگیری، اختلال زبان و افت تحصیلی دانش آموزان رابطه دارد. این کودکان در رشد زبان از همسالان عقب‌ترند.
علاوه‌بر‌این، احساس خودکم‌بینی بر انگیزه تحصیلی کودکان تاثیر منفی می‌گذارد و به بروز مشکلاتی مانند تنبلی دانش آموزان و اهمال کاری تحصیلی می‌انجامد.
ترس از طرد اجتماعی
تجربه محرومیت عاطفی، سهل‌انگاری اطرافیان و کمبود محبت، ترس طرد کودک از جمع همسالان را در او افزایش میدهد. آن‌ها از طردشدن توسط هر کسی می‌ترسند و توان لذت‌بردن از زندگی را ندارند.
تاخیر رشدی در کودکان
تاخیر رشدی در کودکان یعنی آن‌ها در یک یا چند بعد از زمینه‌های رشدی، طبق برنامه یا چارچوب زمانی مشخص‌شده به مهارت‌های موردانتظار سن‌شان نمی‌رسند. محرومیت عاطفی و احساس کمبود محبت در بروز این تاخیرهای رشدی بی‌تاثیر نیست. تاخیر رشدی ممکن است در هرکدام از زمینه‌های زیر دیده شود:
- رشد جسمی
- توانایی کلامی
- رشد شناختی
- مهارت‌های حرکتی
- رشد عاطفی و اجتماعی؛ کمبود محبت با تاخیر در این زمینه ارتباط بیشتر و نزدیک‌تری دارد.
رفتارهای مخرب و آزارگرانه
تجربه غفلت، بی‌توجهی و کمبود محبت، کودکان را مستعد رفتارهای تخریبی و دیگرآزاری می‌کند. نگرش غالب کودکان محبت‌ندیده بی‌اعتمادی و ناامنی است و طرز رفتارشان با خصومت و رفتارهای تخریبی مشخص میشود. با‌این‌اوصاف، احتمال بروز اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان و اختلالات سلوک در کودکان و نوجوانان در صورت احساس کمبود محبت افزایش می‌یابد.
افزایش احتمال بروز اضطراب و افسردگی
آخرین و البته مهمترین پیامد احساس رهاشدگی و کمبود محبت، بروز علائم افسردگی و اضطراب در کودکان است. این کودکان تمایل زیادی به جلب رضایت دیگران دارند و معمولا هم چون هیچ‌وقت نمی‌توان همه را راضی کرد، در آن شکست می‌خورند. علائم اضطراب و افسردگی کودکان در اکثر موارد نوعی فریاد توجهطلبی و کمک‌خواهی است.
کمبود محبت در کودکی چه تاثیری در بزرگسالی دارد؟
زخم دلبستگی ناایمن در کودکی، به‌سختی در بزرگسالی بهبود می‌یابد! حتی اگر کودکان با بزرگ‌ترشدن راهی برای سرپوش‌گذاشتن بر علائم و عوارض بالا پیدا کنند، اما توان کنارآمدن با احساس «دوست‌داشتنی‌نبودن» را نخواهند داشت. آن‌ها در روابط‌شان توان نزدیک و صمیمی‌شدن با دیگران را ندارند، زیرا باور‌شان نمی‌شود که کسی واقعا به آن‌ها عشق بورزد.
علت کمبود محبت در کودکان
هرچیزی که تجربه ناامنی به کودک منتقل کند، محرک احساس کمبود محبت است؛ مثلا بی‌توجهی به گریه کودک یا دیر غذادادن به او!!! این تجربیات احساسی از مهم تلقی‌نشدن به کودک می‌دهند و امنیت او را مختل می‌سازند. کودکی که با احساس بی‌ارزشی دست‌وپنجه نرم می‌کند، تشنه محبت میشود.
برخی از غفلت‌ها و سهل‌انگاری‌ها مصداق کودک آزاری هستند و باعث احساس کمبود محبت در کودکان می‌شوند؛ مانند:
- حمایت‌نکردن از کودک در برابر زورگویی‌هایی مانند قلدری در مدرسه
- نادیده‌گیری یا حتی پس‌زدن تلاش‌های کودک برای صمیمی‌شدن
- مسخره کودک به‌دلیل نیازهای عاطفی یا ویژگی‌های شخصیتی
- فقدان صمیمیت، نزدیکی و رابطه دوستانه بین اعضای خانواده
- نادیده‌گیری نیاز کودک به نازونوازش و در آغوش‌گرفته‌شدن
- عدم اختصاص زمان کافی برای وقتگذرانی با کودک
- ابراز آشکار و پنهان بی‌علاقگی به فعالیت‌های فرزند
- بی‌توجهی به احساسات کودکِ ناراحت و غمگین
- استفاده از کلمات تند و کنایه‌آمیز و فحاشی
- فقدان تشویق و تحسین کودک
- تعاملات سرد و بی‌عاطفه
- قهر والدین با کودکان
- مدام انتقاد کردن
- رفتار خصمانه
درمان کمبود محبت کودکان به کمک زبان عشق
تنها راه پیشگیری و درمان کمبود محبت در کودکان، عشق‌ورزیدن به آن‌ها است. به‌صورت کلی ابراز علاقه 2نوع دارد:
- محبت عملی مانند بغل‌کردن، بوسیدن و نازونوازش کودک
- محبت و حمایت کلامی مانند تحسین و تشویق کودک
اکثر والدین عاشق فرزندان‌شان هستند و مسئله کمبود محبت در کودکان لزوما نشان‌دهنده بی‌توجهی و کم‌لطفی عمدی آن‌ها نیست. شاید مشکل در نوع محبت‌کردن والدین باشد. در ادامه برای جبران این ضعف در سبک فرزند پروری، زبان‌های 5گانه اصلی ابراز عشق‌وعلاقه را معرفی می‌کنیم:
لمس جسمانی
اکثر کودکان عاشق بغل، نازونوازش و خلاصه هرگونه محبت جسمانی هستند. نشانه‌اش هم «آغوشِ همیشه‌بازشان هنگام احساس خطر و غمگینی» است. پس از هر فرصتی برای ابراز محبت جسمانی و صمیمی شدن با فرزند استفاده کنید تا کمبود محبت را فراموش کند.
کمک و حمایت از کودک در انجام کارها
توجه به دلمشغولی‌ها، تکالیف درسی و کارهای روزمره کودک، نشانه‌ای از اهمیت‌دادن به ارزشمندی وجود خود او است. گفتن جملات ساده‌ای مانند «همه‌چیز خوبه؟» یا «اگه مشکلی داشتی بهم بگو»، احساس همدلانه بسیار خوبی به کودک منتقل می‌کند. البته این مسائل نباید در حد حرف بماند. اگر کودک در انجام تکالیف و مسئولیت‌هایش به کمک نیاز داشت، تاجایی که به لوس‌شدن و بهانه‌گیری منجر نشود، حمایتش کنید.
وقت گذرانی خالص و مفید
گوش و دل‌تان را کامل در اختیار کودک بگذارید تا جواز ورود به قلبش را بگیرید. هرچقدر هم مشغله دارید، حتما باید در طول روز و هفته، زمانی را به بازی و تعامل با فرزندتان اختصاص دهید. وقتی خالصانه برای رسیدگی به نیازهای کودک و خصوصا بازی با او وقت بگذارید، او بیشتر احساس دوست‌داشتنی‌بودن می‌کند.
هدیه و جایزه دادن به کودک
هدیه‌گرفتن برای همه نشانه‌ای از اهمیت‌داشتن و دوست‌داشتنی‌بودن است. حالا اگر این هدایا مستقیما نیازهای کودک را هدف بگیرد و مشکلی از او را برطرف کند هم که دیگر نور علی نور است. برای هدیهدادن به بچه‌ها بد نیست نگاهی هم به مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان بیندازید.
همدلی با کودک و تایید احساسات و رفتارهای او
ارتباط با دنیای روانی کودک و درک احساس، رفتار و گفتار او ابزار موثر دیگری برای ابراز علاقه است. سرزنش و تنبیه کودک به‌خاطر بازیگوشی و شیطنت به‌معنای عدم همراهی و همدلی با نیازهای او است. ازسوی‌دیگر، اگر بازیگوشی‌ها، احساسات و نگرانی‌های کودک را تایید کنید و حتی گاهی شریک‌جرم شیطنت‌هایش شوید، احساس صمیمت بیشتری در رابطه‌تان به وجود می‌آید. خلاصه که فرزندتان را درک کنید و تاجایی که رفتارهایش منجر به آسیب‌رساندن به خود یا دیگری نمی‌شود، حامی‌اش باشید.
سخن پایانی
محبت اولین و اساسی‌ترین نیاز کودکان است. اگر این نیاز با ابراز عشق و علاقه اطرافیان به کودک ارضا نشود، منجربه به بروز احساس کمبود محبت در کودکان است. کمبودی که خود را با نشانه‌هایی مانند توجهطلبی، حسادت، شرم و بیعاطفگی نشان میدهد. این نشانه‌ها یا علائم را اگر جدی نگیرید، به‌مرور باعث کاهش عزتنفس، تاخیر رشدی، افت تحصیلی، بیثباتی عاطفی، رفتارهای مخرب و اضطراب و افسردگی کودک می‌شوند. پس قبل از اینکه دیر شود، با اصول و روشهای عشق‌ورزی به کودکان آشنا شوید و به نیازِ محبت‌خواهی‌شان پاسخی درخور دهید.
سوالات متداول
- علائم هشدار کمبود محبت در کودکان چیست؟
توجهطلبی، حسادت، پرخاشگری، گوشهگیری، احساس گناه، لجبازی و نافرمانی، افزایش ترس و دلهره، کاهش عزتنفس و بیعاطفگی از مهمترین علائم کمبود محبت در کودکان هستند. - چگونه از احساس کمبود محبت در کودکان پیشگیری کنیم؟
ابراز عشق تنها راه کمبود محبت است. از روشهای مختلف مانند هدیهدادن، بغل و نازونوازش، حمایت در انجام وظایف و تکالیف، وقتگذرانی باکیفیت، همدلی و تایید برای پیشگیری یا جبران احساس کمبود محبت کودک استفاده کنید. - پیامدهای منفی کمبود محبت کودکان چیست؟
بیثباتی عاطفی، خودکنترلی پایین، اضطراب جدایی، وابستگی به موبایل و فضای مجازی، جسمانیسازی درد روانی، افت تحصیلی، تاخیر رشدی، رفتارهای مخرب و اضطراب و افسردگی از پیامدهای شایع هستند.
