وقتی در شعر یا نثر، تمام کلمات دو عبارت قرینه، به صورت نظیر به نظیر با یکدیگر سجع داشته باشند، آرایه ترصیع پدید می‌آید. در ترصیع از سخت‌ترین و زیباترین نوع سجع یعنی سجع متوازن استفاده می‌شود که همین مسئله میزان کم‌نظیری و زیبایی بیشتر این آرایه ادبی می‌شود. بیاید ابتدا نگاهی دقیق به تعریف آرایه ترصیع بیندازیم و سپس به کمک مثال‌های فراوان، نحوه تشخیص آن در شعر و نثر را بیاموزیم.
ترصیع چیست ؟
هر گاه اجزای دو بخش از یک بیت یا عبارت، نظیر به نظیر با یکدیگر هم‌وزن و در حرف آخر مشترک باشند، به آن ترصیع گفته می‌شود. به مثال زیر دقت کنید:
تصویر ۱: نام تصویر: توضیح ترصیع با مثال. دو مصرع بیت «ای منور به تو نجوم جلال / وی مقرر به تو رسوم کمال» رو مثل تصویر زیر که از خودمونه زیر همدیگه بیاریم و زیرش بنویسیم:
بیت زیر یکی از بهترین نمونه‌های آرایه ترصیع در ادبیات فارسی‌ست:
- «برگ بی‌برگی بود ما را نوال / مرگ بی‌مرگی بود ما را حلال»
اگر کلمات بیت بالا از حضرت مولانا را دو به دو جدا کنیم، همه آن‌ها دارای وزن و حروف پایانی مشابهی هستند و به اصطلاح سجع متوازی دارند:
- «برگ // مرگ» – «بی‌برگی // بی‌مرگی» – «بود // بود» – «ما – ما» – «را // را» – «نوال // حلال»
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر می‌شود!
تفاوت ترصیع و موازنه
برای درک تفاوت بین ترصیع و موازنه ابتدا باید تفاوت بین سجع متوازن و متوازی را بدانید:
- سجع متوازن: وقتی دو کلمه در ظاهر کاملا متفاوت، اما از نظر وزن یکسان باشند، سجع متوازن داریم: «باطل – ضایع»، «گرز – تیغ» و… .
- سجع متوازی: وقتی دو کلمه هم در حروف پایانی و هم از نظر وزن یکسان باشند، سجع متوازی به وجود می‌آید: «تابنده – پاینده»، «گفتار – دیدار» و … .
حالا که تفاوت بین سجع متوازی و متوازن را یاد گرفتید، تشخیص تفاوت بین ترصیع و موازنه برایتان مثل آب خوردن می‌شود:
- در ترصیع همه کلمات به صورت نظیر به نظیر با یکدیگر سجع متوازی و در موازنه سجع متوازن دارند.
به مثال زیر دقت کنید:
مثال برای آرایه ترصیع
حالا که آرایه ترصیع را شناختید و تفاوت آن با موازنه را دریافتید، وقتش رسیده که به کمک مثال و تمرین، بر تشخیص سریع و درست این آرایه زیبا تسلط پیدا کنید:
مثال برای ترصیع در نثر
- «بر ظاهرش عیب نمی‌بینم و در باطنش غیب نمی‌دانم»
تشخیص جمله‌های قرینه و تشریح ترصیع: «بر // در» – «ظاهرش // باطنش» – «عیب // غیب» و «نمی‌بینم // نمی‌دانم».
- «ای کریمی که بخشنده عطایی و ای حکیمی که پوشنده خطایی»
«ای // ای» – «کریمی // حکیمی» – «بخشنده // پوشنده» و «عطایی // خطایی».
- «بدان خدای که این افلاک را برپای داشت و این املاک را برجای …»
نویسنده کلمه «داشت» را در قسمت دوم به قرینه لفظی حذف کرده است که این مسئله تاثیری بر ترصیع ندارد: «این // این» – «افلاک // املاک» – «را // را» – «برپای // برجای» و «داشت // داشت».
مثال برای ترصیع در شعر
- «زبانی ده که اسرار تو گوید / روانی ده که دیدار تو جوید»
«زبانی // روانی» – «ده // ده» – «که // که» – «اسرار // دیدار» – «تو – تو» و «گوید // جوید».
- «تو را خوانم به هر رازی که خوانم / تو را دانم به هر چیزی که دانم»
«تو // تو» – «را // را» – «خوانم // دانم» – «به // به» – «هر // هر» – «رازی // چیزی» – «که // که» و «خوانم // دانم».
- «همه غیبی تو بدانی همه عیبی تو بپوشی / همه بیشی تو بکاهی همه کمّی تو فزایی»
«همه // همه» – «غیبی // بیشی» – «تو // تو» – «بدانی // بکاهی» – «همه // همه» – «عیبی // کمّی» – «تو // تو» و «بپوشی // فزایی».
سخن پایانی
هر گاه همه کلمات دو عبارت قرینه یا دو مصرع از یک شعر، دو به دو با یکدیگر قرینه یا هم‌وزن و در واج‌های آخر هماهنگ باشند، آرایه ترصیع به وجود می‌آید. برای تشخیص این آرایه شبیه تصاویری که در طول متن آمده‌اند، بهتر است ابتدا دو مصراع یا عبارت قرینه را زیر یکدیگر بنویسید و سپس آن‌ها را از لحاظ وزن و حروف پایانی ارزیابی کنید. مثل همه آرایه‌های دیگر، از مثال و حل تمرین غافل نشوید، زیرا تسلط بر آرایه‌های ادبی بدون تمرین و حل مثال ممکن نیست.
