در کشور ما برای سال‌های طولانی، سیستم آموزشی از سنت نمره‌دهی پیروی می‌کرد. اما روند هشتاد و چند ساله این سیستم ارزشیابی، بارها نقص‌ها و نارسایی‌های آن را نشان داده است. تاکید مطلق بر نتیجه و ایجاد اضطراب زیاد، پایین بودن کیفیت یادگیری و عدم آگاهی کامل از ابعاد مختلف پیشرفت تحصیلی بر اساس نمره، از جمله چالش‌های سیستم ارزشیابی سنتی بود. به همین دلیل از سال ۱۳۹۳ برنامه ارزشیابی کیفی ابتدایی در تمام مدارس ابتدایی کشور به اجرا در آمد.
در ادامه درباره چیستی و چرایی ارزشیابی توصیفی ابتدایی، روش اجرای این نوع ارزیابی، ابزارها و اجزایی که برای آن مورد نیاز است، مفصل توضیح داده‌ایم.
ارزشیابی توصیفی ابتدایی چیست؟
در ارزشیابی کیفی(توصیفی)، معلم با مشارکت خود دانشآموز و اولیا و استفاده از یک سری ابزارها، طی مراحلی به تفسیر و گزارش وضعیت دانشآموز می‌پردازد. کارنامه در این سیستم به صورت گزارش پیشرفت یا توصیفی ارائه میشود.
بازخوردهای توصیفی معلم، دانشآموز و والدین را در جهت بهبود عملکرد راهنمایی می‌کنند. دانش، توانایی و تخصص علمان برای اجرای صحیح ارزشیابی کیفی توصیفی و به دنبال آن، انجام اصلاحات لازم برای بهبود یادگیری، ضرورت دارد. در این سیستم ارزشیابی جزئی از فرآیند یادگیری است نه کل آن و به این ترتیب بخش اعظم این مسیر را آموزش پر می‌کند.
بازه نمراتی که در روش ارزشیابی توصیفی مقطع ابتدایی
در روش ارزشیابی توصیفی مقطع ابتدایی، برخلاف نظام‌های سنتی مبتنی بر نمره، تمرکز بر توصیف دقیق و کیفی عملکرد دانشآموزان است. در این شیوه، به‌جای نمرات کمّی، معلمان از عبارات و سطوح توصیفی برای بازتاب میزان پیشرفت و توانایی‌های دانشآموزان استفاده می‌کنند. چنین رویکردی ضمن کاهش اضطراب و فشار روحی، امکان شناخت دقیق‌تر نقاط قوت و ضعف را فراهم می‌آورد و زمینه را برای رشد متوازن دانشآموزان مهیا می‌سازد.
در روش ارزشیابی توصیفی، نمره‌دهی به‌صورت مستقیم انجام نمی‌شود، اما برای تحلیل عملکرد، بازه‌هایی معادل در نظر گرفته شده است.
- سطح «خیلی خوب» معمولاً معادل نمره 17 تا 20 در نظر گرفته میشود و نشان‌دهنده تسلط کامل بر محتوای آموزشی است.
- سطح «خوب» به بازه 14 تا 16 اختصاص دارد و بیانگر عملکرد مطلوب با تسلط نسبی است.
- سطح «قابل قبول» که معادل 10 تا 13 است، نشان‌دهنده یادگیری حداقلی و نیاز به تلاش بیشتر است، در حالی که سطح «نیاز به تلاش بیشتر» برای نمرات کمتر از 10 به کار می‌رود و بیانگر عدم دستیابی به حداقل‌های آموزشی است.
این بازه‌ها به معلم و والدین کمک می‌کند تا با دیدی روشن‌تر، فرآیند یادگیری دانشآموز را ارزیابی و در جهت بهبود و تقویت آن گام بردارند.
پیشنهاد می‌کنیم برای انتخاب بهترین مدرسه ابتدایی، سری به مطلب انتخاب بهترین دبستان های تهران بزنید.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
اهداف ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی
ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی، با حذف رویکرد نمره‌محور، به‌دنبال ایجاد یک فرآیند یادگیری عمیق و معنادار است. در این رویکرد، به جای تمرکز صرف بر اعداد و نمرات، به ارزیابی کیفی عملکرد دانشآموز پرداخته میشود تا نقاط قوت و ضعف او شناسایی شده و بر اساس آن، برنامه‌های آموزشی و تربیتی متناسب طراحی شود.
از مهم‌ترین اهداف این نوع ارزشیابی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تقویت اعتماد به نفس و عزت نفس دانشآموزان
- کاهش استرس و اضطراب ناشی از رقابت نمره‌ای
- تسهیل ارتباط بین معلم، والدین و دانشآموز
- شناخت توانایی‌ها و نیازهای فردی هر دانشآموز
- تشویق به یادگیری فعال و خلاقانه
- پرورش مهارت‌های اجتماعی، اخلاقی و عاطفی
- ایجاد زمینه برای اصلاح و بهبود مستمر عملکرد تحصیلی
به این ترتیب، ارزشیابی توصیفی بستری را فراهم می‌آورد تا یادگیری، مسیری پویا و مشارکتی باشد و دانشآموزان بتوانند در محیطی آرام و حمایتی، استعدادهای خود را پرورش دهند.
کاستی های نظام ارزشیابی سنتی
همانطور که گفتیم آسیب‌ها و کاستی‌های فراوان سیستم ارزیابی نمره‌ای، منجر به آن شد تا مسئولین به دنبال روش‌های کامل‌تر و کم‌آسیب‌تری برای ارزیابی باشند:
- حفظ کردن صرف مطالب بدون یادگیری و فهم عمیق
- افزایش استرس و اضطراب دانشآموزان
- تجدید یا مردود شدن و نیاز به تکرار پایه
- عدم توجه به سلامت روان دانشآموزان
- عدم توجه به تفکر خلاق و توانایی تحلیل در دانشآموزان
- نمره محوری و بی‌توجهی به تلاش و پشتکار دانشآموزان
- تقویت بی‌میلی به درس یا ترس از مدرسه در کودکان
- نمره و امتحان محور آموزش قرار می‌گیرد.
مزایای ارزشیابی توصیفی ابتدایی
همانطور که گفتیم، ارزشیابی سنتی با معضلاتی مواجه بود و ایجاد یک سیستم نوین، با هدف رفع این چالش‌ها انجام گرفت.
به طور کلی و بر اساس تحقیقات و پژوهش‌های آماری، در ارزشیابی توصیفی ابتدایی شاهد این نقاط قوت هستیم:
- حضور جدی و مشارکت فعال دانشآموزان در کلاس
- پیشرفت تحصیلی بیشتر
- توجه به مهارت‌های اجتماعی مرتبط با تحصیل مانند کار گروهی
- بهبود سطوح یادگیری دانشآموزان
- بالا رفتن انگیزه و تشویق برای تحصیل
- کاهش اضطراب امتحان
- کسب مهارت‌هایی مانند تفکر انتقادی
- رشد مهارت خود اصلاحی و خود تنظیمی
- تاثیر مثبت در کلاس‌های ناهمگن
- ارزیابی همه فعالیت‌های تحصیلی و نه فقط نمره
- تقویت ارتباط عاطفی بین معلم و دانشآموزان
- صرفه‌جویی در سرمایه و سرانه مدرسه
- افزایش مشارکت دانشآموزان با والدین
- آگاهی کامل‌تر و مستمر والدین از فعالیت‌های آموزشی فرزندان
- بهبود بهداشت روان دانشآموزان از طریق کاهش رقابت ناسالم، کاهش اضطراب و کاهش وابستگی به نتیجه
توصیه می‌کنیم درباره آماده‌سازی کودکان و نحوه برخورد با کودکانی که ترس از مدرسه دارند، دو مطلب ترس و اضطراب جدایی کلاس اولی ها و راهکار آماده سازی کودک برای کلاس اول دبستان را مطالعه کنید.
گام های ارزشیابی توصیفی
انجام ارزشیابی کیفی ابتدایی باید در ۵ گام اصلی انجام شود که هریک ابزارهای خاص خود را نیاز دارند. مراحل انجام ارزشیابی توصیفی ابتدایی را در ادامه به صورت مختصر توضیح داده‌ایم.
شناخت اهداف و انتظارات تحصیلی
برای هر درس باید با کمک کتاب راهنمای معلم، کتاب درسی و راهنمای برنامه درسی، اهداف مشخصی تعیین شود. پس از آن با مشخص کردن اهداف مختلف، باید معیارهایی برای سنجش میزان دستیابی به هدف تعیین شود. مثلا درک اینکه آیا کار گروهی کودک خوب است یا خیر، به صورت کلی شاید ار سختی باشد. بنابراین معیارهایی مانند ارتباط موثر با هم‌گروهی‌ها، رعایت نوبت برای اظهار نظر، توجه به نظر دیگران به عنوان ملاک‌های این هدف در نظر گرفته می‌شوند. به همین ترتیب برای سایر اهداف و انتظارات نیز معیارهای مرتبط را مشخص می‌کنیم.
مطالعه بیشتر: شرایط و مدارک لازم برای ثبت نام کلاس اول ابتدایی
جمع آوری اطلاعات برای ارزشیابی کیفی
جمع‌اوری اطلاعات یکی از مراحل حساس در ارزیابی توصیفی محسوب میشود. هرچه این اطلاعات کامل‌تر و دقیق‌تر باشند، نتیجه بهتر است. ابزارهای مختلفی برای جمع‌آوری اطلاعات دانشآموزان وجود دارند:
- تکالیف درسی (شامل تکالیف خلاقیتی، تکالیف تمرینی، تکالیف آمادگی، تکالیف امتدادی و عمومی، گروهی یا انفرادی)
- آزمون‌های عملکردی (کتبی، شناسایی، نمونه کار، شبیه‌سازی‌شده، مدادی – کاغذی)
- ثبت مشاهدات معلم از میزان تحولات رفتاری و عملکردی دانشآموزان (چک لیست یا واقعه نگاری)
- خودسنجی و همسال‌سنجی از خود دانشآموزان
- استفاده از ارزیابی والدین (پرسش و پاسخ در خانه، پوشه کار، طراحی و تصحیح آزمون‌ها، میزان یادگیری)
نباید فراموش کرد که نوع طراحی این ابزارها یا روش استفاده از آن‌ها، اثر زیادی روی نتیجه دارند. از طرفی در نهایت می‌توان از همین ابزارها برای اصلاح نقاط ضعف دانشآموزان نیز بهره برد.
تحلیل و تفسیر اطلاعات
در مرحله سوم باید همه اطلاعات جمع‌اوری شده، سازماندهی شوند و در نهایت تحلیل و تفسیر روی آن‌ها انجام شود. در این مرحله باید مراقب سوگیری و عدم داوری زودهنگام باشیم. در نهایت با تحلیل که از شرایط دانشآموز داریم، می‌توانیم راجع به وضعیت او اظهار نظر کنیم.
تصمیم گیری برای اصلاح روند یادگیری
همانطر که در ابتدا گفتیم، هدف از ارزشیابی کیفی توصیفی این است که در خدمت یادگیری باشد. بنابراین در نهایت همه گام‌هایی که برداشتیم شامل جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل آن‌ها، باید برای تصمیم‌گیری راجع به تداوم و اطلاح روند آموزشی به ما کمک کنند. اصلاحیه‌ها می‌توانند در ابعاد مختلفی اتفاق بیفتند:
- روش تدریس و وسایل و ابزارهای کمک آموزشی
- طراحی تکالیف
- طراحی روش مداخله
- تصمیم درباره تکرار پایه
ارائه گزارش و بازخورد
در گام نهایی باید هر آنچه تا به اینجا جمع‌آوری کرده‌ایم، به صورت گزارشی قابل درک و معنادار برای والدین دربیاوریم. همچنین این گزارش می‌تواند برای درک دانش‌اموز از شرایط و ارائه نحوه عملکرد او به مدیر مدرسه مورد استفاده قرار بگیرد. بازخوردها به طور معمول شامل دو بخش هستند:
- توصیف وضعیت دانشآموز (نقاط ضعف و پیشرفت‌ها)
- رهنمود برای رسیدن به نقطه مطلوب
نتایج مورد انتظار ارزشیابی کیفی توصیفی
شیوه گزارش‌دهی نتایج ارزشیابی به دانشآموزان در نوع اصیل آن (نه در قالب یک کارنامه پر از عدد)، گزارشی مشروح است که نقاط قوت و توانایی‌های فرد را توضیح می‌دهد و به نقاط ضعفی که نیاز به تمرین و آموزش جبرانی دارد اشاره دارد. مسلماً فرد با مشاهده این گزارش اطلاعات بسیار درباره خود به دست می‌آورد اما درباره نحوه عملکرد دوستانش و جایگاه خود در کلاس اطلاعات ناچیزی خواهد داشت. زیرا درک کلی گزارش خود و دیگران و مقایسه آن‌ها برای کودک دشوار است. درنتیجه، فرصت برای ظهور رقابت‌های منفی فراهم نمی‌شود.
بالعکس در کارنامه ارزشیابی نمره‌ای (کمی)، دانشآموز و والدین اطلاعات بسیار اندکی در حد یک نمره نامفهوم دارند، اما درباره نمره همکلاسی‌ها و جایگاه خود در کلاس اطلاعات بسیاری دارد. می‌دانند نفر چندم است، چه کسانی از او بهتر و چه کسانی ضعیف‌تر هستند و این به معنای تشدید رقابت است. از سویی هم، والدین دانشآموز با مطالعه این گزارش از توانایی‌های او آگاه می‌شوند و می‌دانند برای بهبود عملکرد فرزندشان، چه نیازهای آموزشی نیاز دارد. آنگاه انگیزه تحصیلی افزایش خواهد یافت و مسیری برای دستیابی به یک خودپنداره واقعی و مثبت و درنهایت احساس ارزشمندی و عزت نفس گشوده میشود.
روانشناسان رشد، خودپنداره کودکان دبستانی را محصول درک توانایی‌ها و مقایسه‌های اجتماعی با گروه همسالان می‌دانند. ارزشیابی این خودپنداره نیز زمینه شکل یافتن عزت نفس و بهداشت روان است، که فرصتی مناسب برای بهبود کیفیت یادگیری دانشآموزان فراهم می‌کند.
مشکلات ارزشیابی کیفی(توصیفی) در دوره ابتدایی
در سال‌های اخیر که ای روش از ارزشیابی در مدارس اجرا شد،بررسی‌های مختلفی برای درک میزان اثربخشی، فواید و معضلات آن در بین معلمان، والدین و دانشآموزان انجام گرفت. نتایج برخی پژوهش‌ها نشان داد که طرح ارزشیابی توصیفی ابتدایی دارای ضعف‌هایی است که می‌توان این ضعف‌ها را در رابطه با اثراتی که بر دانشآموز، معلم و والدین دارد، بیان کرد:
- عدم وجود امکانات آموزشی یکسان در مدارس
- عدم آگاهی معلمان از چگونگی اجرای دقیق این روش
- حذف رقابت سالم در مواردی که معلمان توانایی ایجاد چالش‌های رقابتی را در تدریس خود ندارند.
- حجم نوشتاری بالا برای ارائه نتایج توصیفی به دلیل بالا بودن جمعیت در هر کلاس
- ناآگاهی والدین از مبانی و ویژگی‌های ارزشیابی توصیفی
مانع الی در موفقیت ارزشیابی‌ها کیفی توصیفی، تغییرات در مرحله اجرا است. این تغییرات می‌تواند حاصل نقایص یا ابهامات سیستم توصیفی یا کمبود دانش و فرصت آموزگاران باشند. استفاده از روش‌های خلاقنه، آموزش مداوم و ضمن خدمت به ترمیم این شکاف‌ها و ضعف‌ها کمک خواهند کرد.
برخی از مدارس غیر انتفاعی به دلیل بودجه مالی بیشتر، امکانات و آموزش‌های بهتری برای معلمان و روش‌های کامل‌تری برای دانشآموزان اجرا می‌کنند.
پیشنهاد مطالعه: انواع روش تدریس ابتدایی
تحلیل کارنامه کیفی توصیفی
کارنامه کیفی–توصیفی، تصویری جامع و انسانی از فرایند یادگیری دانشآموز ارائه می‌دهد. برخلاف نظام نمره‌محور، در این شیوه ارزیابی، تلاش میشود رشد فردی، مهارت‌های اجتماعی، پیشرفت تحصیلی و نگرش دانشآموز نسبت به یادگیری، به شیوه‌ای توصیفی و دقیق بازتاب یابد. برای تحلیل صحیح این نوع کارنامه، لازم است با ساختار و شیوه‌ی تفسیر آن آشنا باشیم.
۱. ستون‌های اصلی کارنامه شامل چیست؟
در کارنامه کیفی–توصیفی، معمولاً با ستون‌هایی به شرح زیر مواجه می‌شویم:
- مواد درسی (موضوعات یادگیری): مانند ریاضی، علوم، فارسی، مطالعات اجتماعی و غیره.
- سطوح عملکردی: شامل عباراتی چون «در حد انتظار»، «نیاز به تلاش بیشتر»، «خیلی خوب» یا معادل‌های توصیفی مشابه.
- توضیحات معلم: توصیفی دقیق از عملکرد، رفتار، پیشرفت یا چالش‌های دانشآموز در آن درس.
- پیشنهادهای آموزشی: گاهی شامل راهکارهایی برای بهبود یادگیری یا تقویت نقاط قوت.
۲. چگونه نقاط قوت و ضعف دانشآموز مشخص میشود؟
تحلیل دقیق توصیفات معلم در کنار سطوح عملکردی، به روشنی نقاط قوت و نیازهای یادگیری دانشآموز را نمایان می‌کند.
- نقاط قوت: در جملاتی که بر موفقیت، تلاش مؤثر، خلاقیت یا پیشرفت دانشآموز تأکید دارند، قابل شناسایی‌اند. مثلاً: «دانشآموز با دقت بالا فعالیت‌ها را انجام می‌دهد.»
- نقاط قابل بهبود: با عباراتی چون «نیاز به تمرین بیشتر دارد»، «در مدیریت زمان نیاز به راهنمایی دارد» یا «در درک مفاهیم پایه‌ای نیاز به تقویت دارد» بیان می‌شوند.
۳. فرایند تحلیل کارنامه در چند گام انجام میشود؟
برای تحلیل کامل و مؤثر یک کارنامه توصیفی، می‌توان از چهار گام زیر پیروی کرد:
گام اول: بررسی کلی ساختار کارنامه
ابتدا کارنامه را از نظر شکل، ستون‌ها و بخش‌های مختلف بررسی کرده و با چیدمان آن آشنا شوید.
گام دوم: مطالعه دقیق توضیحات معلمان
بخش توصیفی معلمان، مهم‌ترین منبع برای درک عمق یادگیری دانشآموز است. توجه به کلمات کلیدی و جملات پرتکرار در این بخش بسیار مهم است.
گام سوم: تحلیل سطوح عملکردی در هر درس
با بررسی سطح توصیفی (مثلاً “در حد انتظار” یا “نیاز به تلاش بیشتر”) می‌توان جایگاه دانشآموز را نسبت به اهداف آموزشی تعیین کرد.
گام چهارم: تدوین یک جمع‌بندی کاربردی
در پایان، با ترکیب نکات مثبت و قابل بهبود، می‌توان یک جمع‌بندی از وضعیت کلی دانشآموز تهیه کرد تا در جهت برنامه‌ریزی آموزشی آتی مورد استفاده قرار گیرد .تحلیل کارنامه کیفی توصیفی تنها به خواندن واژه‌ها محدود نمی‌شود؛ بلکه نیازمند درک عمیق از زبان توصیفی، شناخت شخصیت و سبک یادگیری دانشآموز و تعامل سازنده با معلمان و اولیا است. این کارنامه، نه پایان راه بلکه نوری است برای مسیر آینده‌ی یادگیری.
سخن پایانی
آزمون و امتحاناتی که در گذشته اجرا می‌شد و نحوه اعلام نتیجه به صورت یک نمره عددی، معیار خوبی برای میزان دانش، نگرش‌ها و مهارت‌های دانشآموزان نبود. از طرفی روز به روز فرهنگ «بیست‌گرایی» تقویت می‌شد و نوآموزان استرس و اضطراب بیشتری را تجربه می‌کردند. اما برای مقابله با چالش‌های سیستم سنتی نمره‌دهی، روش ارزشیابی توصیفی در مدارس اجرا شد.
در این روش وضعیت تحصیلی دانشآموزان مقطع ابتدایی با رویکردی کیفی و تکوینی بررسی و توصیف میشود. هرچند این برنامه با اهدافی نظیر کاهش استرس دانشآموزان، از بین بردن فرهنگ نمره‌گرایی و حذف رقابت ناسالم آغاز شد. اما در ادامه معضلات یا چالش‌های مانند عدم آموزش صحیح درباره ارزیابی توصیفی، حذب رقابت سالم، شلوغ بودن کلاس‌ها و حجم زیاد نوشتار برای آموزگاران از جمله مشکلات این برنامه محسوب می‌شوند. در این مطلب به بررسی نظام ارزشیابی توصیفی مدارس و مراحل اجرای آن پرداختیم و درباره راهکارهای این سیستم صحبت کردیم.
در طی سال‌ها انواع مدارس مانند مدارس کیف در مدرسه و مدارس هوشمند به وجود آمدند تا با خدمات متفاوت، بخشی از مشکلات مدارس سنتی را مرتفع سازند، که توصیه می‌کنیم مطالب لینک شده را برای آشنایی با آن‌ها مطالعه بفرمایید.
سوالات متداول
- کدام پایههای تحصیلی ارزشیابی توصیفی دارند؟
در حال حاضر در مقطع دبستان ارزشیابی کیفی توصیفی در تمام مدارس انجام میشود. - ارزشیابی توصیفی ابتدایی چگونه انجام میشود؟
معلمان پس از جمعآوی اطلاعات مانند نتایج تکالیف، مشاهده عملکرد و رفتا دانشآموز، باید گزارشی در دو بخش شامل شرح وضعیت و ارئه رهنمود بنویسند. این گزارش باید روشن، شفاف و کارا باشد. - نتایج مورد انتظار ارزشیابی کیفی توصیفی چیست؟
اگر همه مراحل ارزشیابی توصیفی به درست انجام شده باشد، شاهد بهبود و دوام یادگیری، افزایش انگیزه دانشآموزان، یادگیری عمیق، رشد مهارت خودتنظیمی و خودارزیابی، افزایش مشارکت دانشآموزان و والدین در مسیر آموزش و بهبود همه مهارتها نه فقط حفظ کردن خواهیم بود.
