تضادها توجه را جلب می‌کنند، تعجب را بر می‌انگیزند و اگر متناسب با متن باشند، اثر کلام را قوی‌تر و پرمعناتر می‌سازند. مثلا فرض کنید رفت‌وآمد دوستان و آشنایان به خانه کسی زیاد میشود و او غرولُندکنان می‌گوید: «خانه نیست که؛ کاروان‌سراست!». صاحب‌خانه در اینجا تضادی بین خانه (محل سکونت شخصی) و کاروان‌سرا (استراحت‌گاه عموی) برقرار ساخته است. این تضاد به او کمک میکند که حرف خود را کوتاه‌تر و گیراتر بزند. ما در اینجا می‌خواهیم درباره یکی دیگر از آرایه‌های ادبی به‌نام آرایه تضاد (طباق) و انواع آن صحبت کنیم و با مثال‌های فراوان، این آرایه جذاب و پرکاربرد را توضیح دهیم.
تضاد چیست
با آوردن دو کلمه که به لحاظ معنا با هم در تقابل هستند، آرایه تضاد پدید می‌آيد. به مثال زیر دقت کنید:
- تو نه مثل آفتابی که حضور و غیبت افتاد / دگران روند و آیند و تو همچنان که هستی
«حضور – غیبت» و «روند – آیند» با هم تضاد دارند. یک مثال دیگر هم ببینیم:
- «در نومیدی بسی امید است / پایان شب سیه سپید است»
شاعر در بیت بالا با برقراری تضاد بین «امید – ناامید» و «سیاه – سپید»، به زیبایی هر چه تمام‌تر، اثر شکیبایی و حفظ روحیه بر نتیجه پایانی را بیان کرده است. اما برای تشخیص تضاد توجه به چند نکته ضروری‌ست:
گاهی تضاد بین کلمات به موقعیت وابسته است
گاهی تضاد بین دو کلمه به موقعیت و معنای جمله وابسته است و نویسنده آنها را از جهتی خاص رودروی هم قرار داده است. مثلا فرض کنید یک دوست خیلی چاق و یک دوست خیلی لاغر دارید و از شوخی به آنها می‌گویید:
- «خیلی به همدیگه میاین شما دوتا! یکیتون شبیه تانکره و یکی دیگه‌تون شبیه چوب کبریت!».
اگرچه تانکر و چوب‌کبریت به لحاظ معنایی با هم در تضاد نیستند، اما چون با استفاده از آرایه تشبیه، به جای چاق و لاغر آمده‌اند، باعث ایجاد آرایه تضاد شده‌اند. یک مثال دیگر هم از جناب حافظ ببینیم:
- «در کار گلاب و گل، حکم ازلی این بود / کاین شاهد بازاری، وان پرده‌نشین باشد»
حافظ در بیت بالا «شاهد بازاری» را نماد برونگرایی و «پرده‌نشین» را نماد درونگرایی آورده است. بنابراین:
- اگر دو کلمه کاملا متضاد هم نباشند، اما شاعر یا نویسنده آن دو را نماد و نشانه دو چیز کاملا متضاد تلقی کرده باشد، باز هم با آرایه تضاد سروکار داریم.
اشاره به ویژگی خاصی از دو واژه
گاهی ویژگی خاصی از دو واژه توجه شاعر یا نویسنده را به خود جلب میکند و تضاد پدید می‌آورد؛ مثلا زن و مرد متضاد هم نیستند، مگر آنکه مراد گوینده جنسیت آنها باشد.
اولین نفری باشید که از اخبار و اطلاعیه‌های مرتبط با پایه تحصیلیتان باخبر میشود!
انواع تضاد
آرایه تضاد را به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند که آگاهی از آنها در تشخیص راحتتر تضاد در متن به شما کمک میکند:
- تضاد مدّرج (طیفی)
- تضاد معنایی
- تضاد با واژه‌های منفی‌ساز
- تضاد ضمنی
- تضاد فعلی
- تضاد مکانی
- تضاد نمادین (رمزی)
- تضاد دوسویه
- تضاد ترکیب اضافی
- تضاد ترکیب وصفی
تضاد مدرج (طیفی)
واژگان متضادی که کم و زیاد دارند و معمولا به صورت مدّرج به کار می‌روند، در این دسته قرار می‌گیرند. برای مثال:
- گرما و سرما
- بلند و کوتاه
- دور و نزدیک
- بزرگ و کوچک
- سریع و آهسته
واژه‌های بالا را ما معمولا با پسوند «تر» استفاده می‌کنیم؛ مثلا می‌گوییم: «هوای تبریز از تهران سردتر و اصفهان از تهران گرم‌‌تر است».
تضاد معنایی
رایج‌ترین نوع تضاد است و به واژه‌هایی اشاره دارد که کلمه متضاد آنها در زبان فارسی وجود دارد، مثل:
- روز و شب
- خاموش و روشن
- گذشته و آینده
- خوب و بد
- سفید و سیاه
- کج و صاف
- نرم و زبر
- زیر و رو
- راست و دروغ
تضاد با واژه‌های منفی‌ساز
برخی واژهها معادل منفی یا مثبت ندارند و ما با واژگانی مثل «با» و «نا»، آنها به صورت مثبت یا منفی به کار می‌بریم. به مثال‌های زیر دقت کنید:
- باادب و بی‌ادب
- بااخلاق و بی‌اخلاق
- باوجدان و بی‌وجدان
- راحت و ناراحت
- آگاه و ناآگاه
- دانا و نادان
تضاد ضمنی
بعضی از کلمات در اصل با هم در تضاد نیستند، اما گاهی در ضمن جمله به گونه‌ای بیان می‌شوند که معنای تضاد و تقابل را به ذهن برسانند. برای مثال:
- «اون دو تا با هم مثل کارد و پنیرن».
- «علی پسر عاقلی‌ست و راه را از چاه تشخیص می‌دهد».
- «بازم مثل سگ و گربه افتادن به جون هم».
تضاد فعلی
وقتی در یک عبارت، بیت یا حتی مصراع از دو فعل متضاد هم استفاده شود، تضاد فعلی داریم:
- است و نیست
- رفتن و آمدن
- رسیدن و نرسیدن
تضاد مکانی (جهت‌یابی)
وقتی از جهت‌های جغرافیایی متضاد هم در عبارت استفاده می‌کنیم، تضاد مکانی پدید میآید:
- شرق و غرب
- اختر و باختر
- شمال و جنوب
تضاد دوسویه
بعضی از واژهها رابطه‌ای دوسویه با هم دارند و آدم‌ها معمولا در یک طرف ماجرا ایستاده‌اند:
- خرید و فروش
- دزد و پلیس
- زن و شوهر
تضاد نمادین (رمزی)
برخی از واژه‌های زبان فارسی رفته‌رفته به نماد چیزی خاص تبدیل شده‌اند. گاهی شاعر یا نویسنده از این واژهها برای بیان زیباتر تضاد استفاده میکند:
- مس (کم‌ارزش) و زر (باارزش)
- جغد (نماد شومی) و هما (نماد خوش‌اقبالی)
- خانه (مکان شخصی) و کاروان‌سرا (مکان عمومی)
- قطره (نماد کم) و دریا (نماد زیاد)
- رومی و زنگی نماد دو گروه یا عقیده مخالف هم
- دیو (نماد پلیدی) و فرشته (نماد نیک‌سرشتی)
تضاد مجازگون و استعاری
برخی از واژهها اگرچه تبدیل به نماد خاصی در فرهنگ نشده‌اند، اما گاهی شاعران و نویسندگان از آنها در معنایی استعاری و مجازگون استفاده می‌کنند و تضاد می‌سازند:
- «ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست / عرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری»
در بیت بالا مگس نماد کوتاه‌پروازی و استعاره از فرد حقیر و سیمرغ نماد بلندپروازی و فرد صاحب‌نظر است. یک مثال دیگر هم بزنیم:
- «چو آهنگ رفتن کند جان پاک / چه بر تخت مردن، چه بر روی خاک»
تخت در بیت بالا مجاز از قدرت و ثروت و خاک مجاز از بی‌نوایی و تنگ‌دستی‌ست.
تضاد ترکیب اضافی و وصفی
گاهی علاوه بر واژهها، شاعر یا نویسنده از ترکیب‌های اضافی و وصفی متضاد استفاده میکند و گیرایی این صنعت ادبی را دوچندان می‌سازد:
- «کوتاه خردمند به از نادان بلند»
در جمله بالا، «کوتاه خردمند» و «نادان بلند» ترکیب‌های وصفی‌ای هستند که با یکدیگر تضاد دارند.
مثال برای آرایه تضاد
حالا که با تعریف و انواع تضاد آشنا شدیم، بیایید با یکدیگر چند مثال بزنیم و حل کنیم:
مثال اول: تشخیص تضاد
در کدام مصراع از آرایه تضاد استفاده شده است؟
- برخیز و مخور غم جهان گذران
- هان ای عزیز فصل جوانی به هوش باش
- روز هجران و شب فرقت یار آخر شد
- کشد رخت سبزه به هامون و دشت
در گزینه سوم، روز و شب با یکدیگر تضاد دارند. در گزینه چهارم، «رخت به سبزه و هامون کشیدن» کنایه از سرسبز شدن طبیعت است و چون رخت‌‌کشیدن یک کار انسانی‌ست، تشخیص هم داریم.
مثال دوم: تشخیص تعداد تضاد
در بیت «امروز به غم فزون‌ترم از دی / امسال به نقد کمتر از پارم»
برای اینکه هیچ‌کدام از تضادها را جا نیندازیم بهتر است ابتدا با دقت تمام قیدها، فعلها، صفتها و اسمها را جدا کنیم و سپس اگر کلمه‌ای متضاد با آن دیدیم، جلویش بنویسیم:
- امروز و دی (دیروز)
- امسال و پار (پارسال)
- فزون و کم
کلمات دیگر یعنی غم و نقد با هیچ کلمه‌ای در جمله تضاد ندارند، پس در اینجا سه جفت تضاد داریم.
مثال سوم برای تشخیص تضاد
در کدام گزینه تضاد وجود ندارد؟
- شاخه عمرم نشد پرگل که چیند دوستی / لاجرم از بهر دشمن کاش خاری داشتم
- از همگان بی‌نیاز و بر همه مشفق / از همه عالم نهان و بر همه پیدا
- عشق پیری‌ست که ساغر زده‌ایم از کف او / عقل طفلی‌ست که دانا شده در مکتب ما
- از پی مردان اگر خواهی که در میدان شوی / صف کشیدن گرد او بی گوی و چوگان شرط نیست
«دوست – دشمن» در معنای واقعی و «گل (نماد لطافت) – خار (نماد سخت‌گیری)» در معنای مجازگون، با یکدیگر تضاد دارند. در گزینه دوم، «نهان – پیدا» با هم در تضادند. در بیت سوم، «عشق (نماد بی‌خودشدن از خود) – عقل (نماد نگاه منطقی و حسابگرانه)» و «پیر – طفل» با هم تضاد دارند. در بیت چهارم بین هیچ‌کدام از واژهها تضاد وجود ندارد.
سخن پایانی
آوردن کلمات متضاد در یک جمله یا عبارت به خلق آرایه تضاد می‌انجامد. حتما انواع تضاد را به خاطر بسپارید تا در تشخیص به مشکل نخورید. مهم‌ترین چالش در پاسخ‌گویی به سوالات آرایه تضاد در این است که گاهی برخی از آنها از چشم پنهان می‌مانند. برای گریز از این چالش بهتر است تک‌تک صفات، اسمها، فعلها و قیدها را جداگانه بنویسید و سپس در کل عبارت به دنبال کلمات متضاد با آن بگردید. با این روش، بعید است که تضاد از چشمتان پنهان بماند.
سوالات متداول
- آرایه تضاد چیست؟
وقتی شاعر یا نویسنده در یک بیت یا عبارت از کلمات متضاد مانند روز و شب برای افزایش گیرایی و رسایی منظور خود استفاده میکند، آرایه تضاد پدید میآید. - چگونه تضاد را تشخیص دهیم؟
برای تشخیص راحتتر تضاد ابتدا تمام صفتها، اسمها، فعلها و قیدها را روی کاغذ بنویسید و سپس در متن به دنبال متضاد آنها بگردید. با این روش، احتمال اینکه کلمات متضاد از چشمتان بیفتند، کمتر میشود. - انواع تضاد چه هستند؟
تضاد معنایی، واژگانی، دوسویه، مکانی (جغرافیایی)، مجازگون، نمادین، فعلی، ضمنی، ترکیب اضافی و وصفی و مدرج، انواع رایج تضاد هستند.
