وقتی هدف ارزش‌مندی در سر داشته باشیم، چالشهای پیشِ رو اهمیت چندانی برای‌مان ندارد. اشتباه برداشت نکنید! زیرا ارزش‌مندی و تعهد عاشقانه به اهداف در گروِ انتخاب آگاهانه است. تصمیم‌گرفتن برای فرزندخواندگی هم نیازمند آگاهی است. با بررسی جنبه‌های مختلف و آمادگی برای چالشهای احتمالی، فرزندخواندگی می‌تواند به‌اندازه‌ی فرزندآوری و حتی شاید بیش‌ازآن، لحظاتی ماندگار و پربار برای والدین و فرزندخوانده‌ها بیافریند. برای‌تان می‌گوییم که چرا شاید حتی بیشتر…
فرزندخواندگی از نگاه روانشناسی
نقش‌های خانوادگی در فرآیند فرزندخواندگی خیلی‌سریع تغییر میکنند. کودکی که تا دیروز فقط یکی از بی‌شمار کودکان دوست‌داشتنی روی کره‌ی زمین بود، امروز فرزندتان شده است! این تغییر هم بعد روانی دارد و هم بعد جسمانی؛ یعنی:
- بعد از پذیرش سرپرستی کودک، هم مسئولیت ارضای نیازهای روانشناختی او و هم جسمانی‌اش با شما است.
به‌همین‌دلیل، فرزندپذیری برای والدین جدید و قدیم و از آن مهمتر، خود کودک، تجربه‌ی عاطفی منحصربه‌فرد و پرچالشی است. بنابراین آگاهی از جنبه‌های روانشناختی فرزندخواندگی برای شکستن یخ روزهای اول و سازگاری تمام اعضای خانواده با شرایط جدید سودمند است.
اهمیت بررسی علمی و روانشناختی فرزندخواندگی
انتظاری غیر از این هم از روانشناسان نمی‌رود: وقتی مسئله‌ای با سلامت روان کودک و دیگر اعضای خانواده پیوند بخورد، روانشناسان خود را موظف به بررسی آسیب‌ها و فرصت‌ها می‌دانند. فرزندخواندگی ازآن‌دست مسائلی است که می‌تواند خوشبختی یک زوج را افزایش دهد و امنیت روانی یک کودک را تضمین کند. ازسوی‌دیگر، بی‌توجهی به چالشهای فرزندپذیری هر دوطرف را به دردسر می‌اندازد.
حساسیت این مسئله باعث پررنگ‌‌شدن نقش روانشناسان می‌شود. به‌همین‌دلیل، آنها با بررسیِ:
- نحوه‌ی سازگاری کودک با محیط جدید،
- تجربه‌ی زیسته‌ی اعضای خانواده، پیش و پس از فرزندخواندگی
- و تاثیر تفاوت‌های زیستی و فرهنگی والدین با کودک در بروز ناسازگاری‌ها،
نقش مهمی در پیش‌بینی چالش‌ها و ارائه راهکار برای حل آنها دارند.
فواید فرزندخواندگی
با قبول حضانت کودک شما خانه‌ای امن و خانواده‌ای گرم به او می‌بخشید. خانواده‌ای که کودک رفته‌رفته به آن تعلق خاطر پیدا می‌کند و در آن هویتی منحصربه‌فرد می‌سازد. فرزندخواندگی خصوصا برای رشد عاطفی کودکان محیطی بسیار مساعدتر از بهزیستی است، زیرا در خانه مراقبانی دائمی دارد. فرزندپذیری برای والدین جدید هم خوبی‌های زیادی دارد:
زایندگی که فقط به زادآوری نیست! فرزندپذیری حسی شیرین و ماندگار از سازندگی به شما والدین میدهد. حس اینکه می‌توان به یک نهال رسید، به ریشه‌ی خشکیده‌اش جان داد و شاخه‌هایش را پروراند. فرزندخواندگی همچنین برای خانواده‌هایی که به‌هردلیلی توان فرزندآوری را ندارند، فرصتی برای ابراز عشق به کودک، مراقبت‌ورزی از او و تربیت فرزند میدهد.
آیا فرزندخواندگی رایج است؟
طبق آمارهای منتشرشده میزان فرزندپذیری در جهان رو به افزایش است. به‌عنوان‌مثال، تعداد کودکان به فرزندی پذیرفته‌شده در خارج از مراکز نگه‌داری، از 18هزار و 239نفر در سال 2014 به 66هزار در سال 2019 افزایش یافته است. طبق صحبت‌های علیمحمد قادری، رئیس سازمان بهزیستی، میزان فرزندخواندگی در ایران هم با شیبی تند درحال افزایش است.
احساس فرزندخواندگان دربارهی والدین غیرزیستی
برآیند مثبت است:
- اکثر کودکان به فرزندی پذیرفته‌شده، از والدین جدید بابت حمایت‌های‌شان قدردان هستند.
- اگر همه‌چیز خوب و اصولی پیش برود، آنها کاملا به خانواده‌ی جدید و ارزش‌های آن تعلق‌خاطر پیدا میکنند.
حتی به‌خاطر حس قدردانی این کودکان از والدین غیرزیستی، گاهی رابطهای صمیمانه‌تر از والدین و فرزندان زیستی بین‌شان برقرار می‌شود. مهمترین مسئله‌ای که می‌تواند این احساس را تغییر دهد، مانع‌شدن والدین جدید نسبت به آگاهی کودک از گذشته‌ی خود است:
اکثر این کودکان، حسی از رهاشدگی و ناخواسته‌بودن را تجربه میکنند. برای آنها اهمیت زیادی دارد که والدین زیستی خود را بشناسند و از چرایی رهاشدن‌شان سر در بیاورند. اگر این مسئله از سوی والدین جدید با مخالفت مواجه شود، ممکن است پایه‌های این رابطه‌ی نوساخته را خراب کند.
احساس فرزندخواندگان دربارهی فرزندخواندگی
نگاه برخی از کودکان به این مسئله مثبت و نگاه بعضی‌دیگر منفی است. عوامل زیادی ازجمله موارد زیر در این زمینه تاثیرگذارند:
- میزان درگیری ذهنی کودک با تاریخچه‌ی شخصی خود قبل از فرزندخواندگی،
- میزان هم‌خوانی شخصیتی والدین و فرزندخواندگان،
- سبک فرزند پروری والدین غیرزیستی،
- شرایط محیطی کودک
- و عوامل ژنتیکی
در کل، احساسات فرزندخواندگان در طیفی از قدردانی بابت پذیرفته‌شدن توسط والدین جدید تا غم و اندوه ناشی از رهاشدگی توسط والدین قدیم در نوسان است.
سندروم فرزندخواندگی حقیقت دارد؟
به آن شوری که مطرح می‌شود نه، ولی کاملا هم بی‌راه نیست. هر تغییر بزرگی در زندگی کودکان می‌تواند با بحرانی روانشناختی همراه باشد. فرزندخواندگان از والدین زیستی خود جدا می‌شوند و در برخی موارد، مدت‌ها در «مراکز نگه‌داری» زندگی میکنند. در این مراکز، کودک از مراقبی دائمی مثل مادر بی‌بهره است.
- تغییرات در مراقبان اصلی ممکن است باعث شکل‌گیری دلبستگی ناایمن در کودکان شود. دلبستگی ناایمن نیز به‌نوبه‌ی‌خود با ابتلای آنها به برخی از اختلالات رفتاری و روانی رابطه دارد.
بیایید نگاهی دقیق‌تر به این مسئله بیندازیم:
اثرات منفی فرزندخواندگی بر کودک چیست؟
طبق مطالعات، کودکان به فرزندی پذیرفته‌شده لزوما درگیر پیامدهای منفی نمی‌شوند. منظور از اثرات نامطلوب فرزندخواندگی بر روح‌وروان کودک بیشتر به احساس رهاشدگی او توسط والدین قبلی بر می‌گردد. این مسئله ممکن است باعث احساس ناامنی و بروز رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند پرخاشگری در کودک شود. البته دقت داشته باشید که این واکنش‌ها موقتی است و به‌مرور و با جاافتادن کودک در خانواده‌ی جدید برطرف می‌شود.
هرچه کودک گذشته‌ی دردناک‌تری را تجربه کرده باشد، احتمال ترومای دوران کودکی و مشکلات سلامت روان مرتبط با آن بیشتر است. برخی از این کودکان، نیازمند روان‌درمانی برای کنارآیی با احساسات منفی گذشته‌ی خود هستند.
پیشنهاد مطالعه: نشانه های نیاز فرزند به روانشناس کودک
آیا احتمال ابتلای فرزندخواندگان به اختلالات روانی بیشتر است؟
اکثر این کودکان به لحاظ رفتاری و هیجانی کاملا طبیعی و سازگار هستند. اما اگر بخواهیم آنها را با دیگر کودکان مقایسه کنیم، ممکن است تاحدودی بیشتر به اختلالاتی مانند بیش فعالی و افسردگی در کودکان دچار شوند. علت این مسئله بیش‌ازهمه به همان احساس رهاشدگی برمی‌گردد.
چرا فرزندخواندگان ناسازگاری رفتاری بیشتری دارند؟
ناسازگاری‌های رفتاری فقط مختص به این کودکان نیست! تربیت همه‌ی کودکان با چالش‌هایی همراه است که مدیریت آنها به رفتار والدین بستگی دارد. فرزندخواندگی فقط کمی بیش از سایر کودکان به مشکلات رفتاری دچارند. دلیل افزایش معدود مشکلات رفتاری این کودکان به چندعامل مربوط است:
- تجربیات آسیب‌زای گذشته
- عزت نفس پایین کودک به‌دلیل احساس رهاشدگی
- تجربه غم و فقدان و افزایش ترس‌هایی مانند ترس از دست دادن والدین
- سردرگمی نقش و احساس بی‌هویتی (این احساس در دوران نوجوانی و با نیاز به هویت یابی در نوجوانان افزایش پیدا می‌کند)
نکاتی روانشناختی برای حمایت از فرزندخواندگان
فرزندخواندگان پیش از رسیدن به شما والدین جدید، گذشته‌ی سختی را پشت سر گذاشته‌اند. بنابراین در کنار صبوری برای سازگاری آنها با محیط جدید، رسیدگی و مراقبت از آنها نیازمند دقت به این چندنکته است:
ابراز عشق و محبت
کمبود محبت در کودکان فرزندخوانده به‌دلیل احساس طرد بیشتر است. پس هرچقدر به فرزند عادی محبت می‌کنیم، 2برابر آن را باید به فرزندخوانده بدهیم. ابراز عشق و محبت مهمترین ابزار شما برای ایجاد دلبستگی سالم در کودک و تقویت سلامت روان او است.
تقویت عزت نفس کودک
اکثر کودکان به‌فرزندی پذیرفته‌شده عزتنفس شکننده‌ای دارند. روش‌های افزایش عزت نفس در کودکان را بخوانید و در غلبه بر این چالش بسیار مهم کمک‌شان کنید.
ایجاد احساس تعلق‌پذیری در کودک
فرزندخواندگان به کمی فضا و زمان برای شکل‌گیری احساس تعلق‌پذیری به خانواده‌ی جدید نیاز دارند. اگر بخواهیم مسئله را از دید این کودکان نگاه کنیم، آنها درابتدا نه می‌توانند خود را جزئی از خانواده‌ی جدید بدانند و نه خانواده‌ی قدیم. تعلق‌پذیری او به خانواده‌ی جدید به‌شدت تحت‌تاثیر رفتار و گفتار والدین است. به‌عنوان‌مثال،اینکه شما چگونه آنها را خطاب قرار دهید مهم است:
- هرچه‌بیشتر کودک را با الفاظی مانند فرزندم صدا کنید، احساس تعلق‌پذیری او زودتر رشد می‌کند.
- سعی کنید هرگز از کلماتی مانند والدین واقعی و غیرواقعی استفاده نکنید.
حمایت از نیاز کودک به جست‌وجوی هویت
همه نه، اما برخی از این کودکان میل زیادی به کنکاش هویت گذشته‌ی خود دارند. بحث هویت برای ما انسان‌ها که بخشی از خودمان را براساس گذشته تعریف می‌کنیم، اهمیت زیادی دارد. خلاصه که فرزندخوانده‌تان شاید با جست‌وجوی گذشته‌ی خود احساس کند که به شما خیانت کرده است. قبل از شکل‌گیری این احساس شرم و گناه و با شروع اولین جرقه‌های نیاز به هویت‌یابی در کودک، خودتان پیش‌قدم شوید و در یافتن پاسخ سوالاتش به او کمک کنید:
- اگر نیاز به ملاقات با والدین قدیم خود دارد، برایش فراهم کنید.
- هرآن‌چه دربارهی والدین زیستی کودک می‌دانید، با او به اشتراک بگذارید (به‌خاطر داشته باشید که درد دانستن قابل تحمل است اما ابهام ندانستن، نه!).
- اگر دوست دارد با والدین قدیم خود در ارتباط باشد، تاحد امکان این اجازه را بدهید.
کمک به بهبود تروماهای گذشته
این کودکان خواه‌ناخواه با نوعی ترومای جدایی از والدین زیستی مواجه شده‌اند. برای کنارآیی با این تجربه‌ی دردناک به فرزندتان کمک کنید:
- درباره این تجربیات استرس‌زا با کودک صحبت کنید. بار هیجانی این تجربه‌های دردناک را ازطریق گفت‌وگو تخلیه کنید تا کودک آرامشی نسبی را تجربه کند.
- وقتی از چیزی ترسیده‌اند یا اضطراب گرفته‌اند، به آنها تضمین دهید که هیچ‌وقت رهای‌شان نمی‌کنید.
- برنامه‌ی منظم روزمره را حفظ کنید تا احساس امنیت و ثبات در کودک ایجاد شود.
سخنی با والدین در باب فرزندخواندگی
احتمالا دربارهی نوسانات خلقیِ پس از بچه‌دارشدن یا اصطلاحا «پس از زایمان» شنیده‌اید. تجربه‌ای مشابه پس از فرزندخواندگی برای والدین غیرزیستی به وجود می‌آید. اگرچه دربارهی مسائل بهداشت روان پس از زایمان زیاد صحبت شده، اما به چالشهای روانشناختی پس از فرزندپذیری کمتر پرداخته شده است. در ادامه کمی دربارهی احساسات والدین پس از فرزندخواندگی برای‌تان می‌گوییم:
با احساس مسئولیت، اضطراب و گاهی هم گناه والدینی کنار بیایید
برخی از والدین بعد از بچه‌دارشدن و فرزندپذیری بانوعی احساس مسئولیت افراطی روبهرو می‌شوند. آنها دوست دارند همه‌چیز عالی و طبق برنامه پیش برود. درنتیجه، اگر کوچک‌ترین خمی به ابروی فرزند بیاید، دچار احساس گناه والدینی می‌شوند.
- این احساسات کاملا طبیعی هستند، فقط شما باید آنها را بپذیرید و موقتی‌بودن‌شان را درک کنید. کم‌کم به روال چالشهای فرزندپروری عادت می‌کنید؛ البته اگر:
انتظارات خود از نقش والدینی را مدیریت کنید
مراقب انتظارات نامعقول از خودتان باشید! این انتظارات را شناسایی و با انتظارات معقول جایگزین کنید. هیچ نسخه‌ی بی‌عیب‌و‌نقص و صددرصدی در فرزندپروری وجود ندارد که بخواهید به آن پایبند بمانید. رسیدگی به فرزند (چه زیستی و چه غیرزیستی) پرچالش است و اگر توقعات نابه‌جایی از خودتان داشته باشید، قطعا دچار احساس بی‌کفایتی می‌شوید. تنها وظیفه‌ی شما، تلاش برای بهتربودن است.
آموزش های لازم برای حمایت از فرزندخوانده را دنبال کنید
دربارهی چالشهای فرزندخواندگی و نحوه‌ی مراقبت از آنها دوره شرکت کنید و کتاب بخوانید. هرچه آمادگی‌تان برای مقابله با چالشهای احتمالی بالاتر باشد، مدیریت شرایط برای‌تان آسان‌تر می‌شود.
سخن پایانی
قبول فرزندخواندگی با تلخی و شیرینی‌های خاص خود همراه است. فراهم‌کردن محیطی امن و غنی برای رشد کودک، احساسی از زایندگی به آدم میدهد که شاید حتی فرزندآوری ندهد. اما درکنار این شیرینی‌ها چالش‌هایی هم وجود دارد. فرزندخوانده‌ها به کمی زمان و فضا برای سازگاری با محیط جدید، اعتماد به والدین غیرزیستی و کنارآیی با احساس طرد نیاز دارند. سعی کنید دنیا را از نگاه آنها ببینید و اعتماد‌شان را به حضور و حمایت دائمی خودتان جلب کنید. حل این چالش‌ها ارزشش را دارد! به‌یادتان بسپارید: «فرزندخواندهی شما بابت حمایت‌های‌تان حسی عمیق از قدردانی نسبت به شما دارد. حسی که حتی شاید در فرزندهای زیستی آن‌قدر احساس نشود».
سوالات متداول
- آیا فرزند خواندگی در ایران رایج است؟
بهگفتهی علیمحمد قادری، رئیس سازمان بهزیستی، میزان فرزندخواندگی در سالهای اخیر با شیبی تند در حال افزایش است. او میزان کودکان به فرزندی قبولشده در سال گذشته را 2300نفر اعلام و حدود 35هزارنفر دیگر را در صفانتظار معرفی کرده است. - آیا فرزندخواندگان به مشکلات روانی بیشتری دچار هستند؟
آنها با احساسی از طرد و رهاشدگی دستوپنجه نرم میکنند. این احساس احتمال بروز اختلالات روانی و مشکلات رفتاری را افزایش میدهد. اما براساس تحقیقات، اکثر آنها بهکمک والدین با این کمبودها کنار میآیند و سلامت روان خود را بهبود میدهند. - نظر روانشناسان دربارهی فرزندخواندگی چیست؟
کودکان فرزندخوانده با چالشهای روانشناختی خاصی ازجمله کمبود عزتنفس، ناامنی و کمبود محبت روبهرو هستند. والدین غیرزیستی برای ایجاد رابطهای صمیمی و مثبت با فرزندخواندهی خود، باید این کمبودها را شناسایی و رفع کنند.
