اگرچه جمله‌هایی مانند «علی آمد» به‌خودی‌خود معنادارند اما باز هم میتوان آنها را کامل‌تر کرد. متمم با پرکردن فضای خالی بین نهاد و فعل، این کار را انجام میدهد. گاهی پرکردن این فضای خالی توسط متمم اجباری و گاهی اختیاری‌ست. گاهی متمم معنای فعل را کامل می‌کند و گاهی با صفت، قید و اسم، اطلاعات بیان‌شده را غنی‌تر می‌سازد. بنابراین، متمم کاربردهای زیادی دارد و در موقعیت‌های مختلفی به جمله اضافه می‌شود. ما در این مقاله قرار است ابتدا از تعریف متمم شروع کنیم و سپس به‌کمک مثال، کاربرد و انواع متمم را در زمینه‌های مختلف شرح دهیم.
پیشنهاد مطالعه: نهاد و گزاره
نقش متمم در جمله
متممها اختیاری هستند، چون در اکثر موارد، حضور آنها خوب است اما اگر هم نباشند، مشکل چندانی پیش نمی‌آید. بهعنوانمثال:
- «من برگشتم».
جمله بالا به‌خودی‌خود معنا دارد، اما اگر بیشتر هم بگوییم خوب است. مثلا در میانه این جمله می‌توانیم توضیحی درباره نحوه برگشتنمان بدهیم و بگوییم:
- «من با خودرو برگشتم».
خودرو در اینجا نقش متمم دارد. متممها کارشان همین است؛ آنها به‌کمک قیدها، صفت‌ها و اسم‌ها، جمله را تکمیل می‌کنند؛ که اگر هم نکنند، در اکثر موارد مشکلی برای معنای جمله پیش نمی‌آید.
متمم چیست؟
متمم به‌معنای «تکمیل‌کننده و تمام‌کننده چیزی دیگر» است. همان‌طور که گفتیم، در دستور زبان فارسی هم همین معنا را میدهد؛ یعنی به گزاره جمله اضافه می‌شود و توضیحات تکمیلی ارائه میدهد. همراهی حرف اضافه با متمم، یکی از ویژگی‌های بارز این نقش دستوری‌ست که نیاز به توضیح بیشتر دارد.
حرف اضافه متمم
حروف اضافه یا نقش‌نماها، به‌تنهایی معنا ندارند. کار آنها برقراری ارتباط بین دیگر اجزای جمله است. برای مثال:
- «حسین به ایستگاه رسید».
جمله بالا خبر از رسیدن حسین «به» ایستگاه میدهد. حالا یک‌لحظه جمله را در ذهنتان بدون حرف اضافه «به» بخوانید (حسین-ایستگاه-رسید). بدون حرف اضافه «به»، با ۳ واژه ناپیوسته روبه‌روایم که نمی‌توان از آنها برداشت درستی داشت. حرف اضافه «به» در اینجا مثل یک چسب، همه اجزای جمله را به هم پیوند داده و آن را معنادار ساخته است. اما ارتباط این‌ها با متمم چیست؟
معمولا کلمه بعد از حرف اضافه در جمله، نقش متممی یا تکمیل‌کنندگی جمله را دارد. بنابراین آگاهی از حرف اضافه و تفاوتش با دیگر اجزای جمله، خصوصا حرف ربط، برای یادگیری دقیق‌تر و بهتر متمم ضروری است. «از، به، با، برای، اندر، زیرِ، بالایِ، وسطِ، کنارِ و بدونِ» مثال‌هایی از مهم‌ترین حروف اضافه هستند.
انواع متمم
متممها هم در کلی‌ترین تقسیمبندی به دسته‌های زیر تقسیم میشوند:
| متمم فعل | متمم قید |
| متمم اسم | متمم صفت |
| متمم اسنادی | متمم صوت و شبهجمله |
از زاویه دیگری هم میتوان به متممها نگاه کرد: بعضی از آنها اختیاری و برخی‌دیگر اجباری‌اند. ما در ادامه متممها را از هر ۲ زاویه بررسی می‌کنیم.
متمم فعل
برخی فعل‌ها بدون متمم معنایشان ناکامل است. به این فعل‌ها، فعل‌های گذرا به متمم می‌گویند و متمم‌های آنها را متمم فعل می‌نامند. این فعل‌ها در اکثر موارد با حرف‌های اضافه «از، با، به، در و بر» میآیند. مطالعه مطلب فعل لازم و متعدی هم به شما کمک خواهد کرد. برای مثال:
- «علی می‌ترسید».
بعد از شنیدن فعل «می‌ترسید»، ناخودآگاه از خودمان می‌پرسیم: «از چه‌چیزی؟». آن‌چه در جواب این سوال میآید، متمم جمله است و معنای آن را کامل می‌کند. حالا اگر بگوییم:
- «علی از امتحان می‌ترسید»،
امتحان در اینجا متمم فعل ترسیدن است. ترسیدن همواره به حرف اضافه «از» نیاز دارد، زیرا با شنیدن آن از خودمان می‌پرسیم: «از چه‌چیزی؟». بیایید یک مثال دیگر هم ببینیم:
- «حسین جنگید».
جمله ناقص است، زیرا به‌محض مشاهده فعل جنگیدن، از خودمان می‌پرسیم: «با چه‌کسی؟». جنگیدن همیشه همراه با حرف اضافه با میآید، زیرا با شنیدن آن از خودمان می‌پرسیم: «با چه‌کسی؟». حالا بیاید با اضافه‌کردن یک متمم، آن را کامل کنیم:
- «حسین با دشمن جنگید».
متمم قید
قیدها گاهی با حرف اضافه در جمله میآیند و هدفشان تکمیل معنای جمله است. وقتی قید جمله با حرف اضافه بیاید، آن را متمم قید می‌گویند. یک جمله می‌تواند چندین متمم قیدی داشته باشد. نکته دیگر اینکه حذف متمم‌های قیدی معمولا معنای جمله را بر هم نمی‌زند. به جمله زیر دقت کنید:
- «من از امشب تا جمعه مسافرت‌ام».
در جمله بالا ۲ قید زمان به‌نام‌های «امشب» و «جمعه» وجود دارد. قبل از اولی، حرف اضافه «از» را داریم و قبل از دومی، حرف اضافه «تا» را می‌بینیم. جالب اینکه حتی اگر هر دوی آنها را حذف کنیم، باز هم جمله کاملا معنا و ساختار خود را حفظ می‌کند. حالا بیایید قید زمان را با مکان ترکیب کنیم:
- «علی از دیشب به شمال رفته است».
در جمله بالا «دیشب» نقش قید زمان و «شمال» نقش قید مکان را ایفا می‌کند. باز هم با حذف متممها، معنای جمله آسیب زیادی نمی‌بیند.
متمم اسم
متمم‌های اسم را میتوان به چند دسته تقسیم کرد:
- متمم اسم خاص و عام
- متمم مضافٌالیه
- متمم مشتق از فعل
- متمم مصدر
- اسم‌های ناتمام (لازم‌المتمم)
در ادامه هرکدام‌شان را مختصر و با یک مثال توضیح می‌دهیم:
متمم اسم خاص و عام
اسم افراد یا اشیای خاص و همچنین اسم‌های عام، گاهی در نقش متمم به جمله اضافه میشوند. برای مثال:
- «علی به رضا دروغ گفت».
رضا (اسم خاص)، در اینجا بعد از حرف اضافه «به» آمده و متمم است. برای اسم عام هم مثالی از متمم می‌زنیم و رد می‌شویم:
- «ما نباید با حیوانات بدرفتاری کنیم».
حیوانات (اسم عام)، در جمله بالا بعد از حرف اضافه «با» قرار گرفته و متمم است.
متمم مضاف الیه
اگر کسره (-ِ) را حرف اضافه در نظر بگیریم- که در اغلب کتاب‌های دستور زبان فارسی یکسان گرفته شده‌اند- آن‌گاه مضافٌالیه که بعد از نقش‌نمای کسره میآید، متمم اسم است. به‌عبارت‌دیگر، وقتی اسمی به اسمی دیگر اضافه شود و نقش مضافٌالیه به خود بگیرد، به‌لحاظ دستوری متمم آن اسم خواهد بود. یعنی میتوان مضافٌالیه را کامل‌کننده معنای مضاف در نظر گرفت و متمم آن دانست. به‌این‌صورت:
- «مضاف + -ِ + مضافٌالیه (متمم مضاف)»
برای مثال:
- «علی کتاب ریاضی را برداشت».
در اینجا اصلا برایمان اهمیتی ندارد که نقش دستوری «کتاب» مفعول است. آن‌چه اهمیت دارد، اضافه‌شدن «ریاضی» به «کتاب» و کامل‌شدن معنای «کتاب» به‌کمک «ریاضی»ست. در اینجا واژه «ریاضی» نقش متمم اسم (کتاب) را دارد.
متمم اسم مشتق از فعل
برخی از اسم‌های مشتق‌شده از فعل برای کامل‌شدن معنای خود به متمم نیاز دارند. بهعنوانمثال، استقبال که از ریشه «قَبِلَ» گرفته شده، گاهی حرف اضافه «از» را به دنبال خود می‌آورد و نیازمند متمم است:
- «استقبال از تیم مهمان، بی‌نظیر بود».
در اینجا واژه «تیم» بعد از حرف اضافه «از» آمده و متمم اسم (استقبال) محسوب می‌شود.
متمم مصدر
برخی از اسم مصدرها هم برای کامل‌شدن معنایشان به متمم نیاز دارند. بهعنوانمثال، صحبت‌کردن، همیشه درباره چیزی‌ست. پس صحبت‌کردن به متمم نیاز دارد و کلمه‌ای که بعد از درباره میآید، متمم است:
- «صحبت‌کردن درباره درس»
اسم های ناتمام – لازم المتمم
بعضی از اسم‌ها تقریبا هرگز بدون متمم نمی‌آیند. آنها معمولا حرف اضافه اختصاصی خود را دارند و حتما با متمم میآیند. بهعنوانمثال، آشتی همیشه با حرف اضافه «با» میآید، زیرا همیشه آشتی با کسی یا چیزی اتفاق می‌افتد. چند اسم متمم‌لازم دیگر را هم به‌عنوان نمونه در جدول زیر برایتان گذاشته‌ایم:
| حرف اضافه | اسم لازم المتمم |
به | احترام |
به | نیازمند |
با | ارتباط |
با | رابطه |
با | همدلی |
با | آشنایی |
در | مهارت |
در | سرعت |
در | شهرت |
از | دوری |
از | کناره‌گیری |
از | تعجب |
از | محافظت |
متمم صفت
موارد زیر از مهم‌ترین متمم‌های صفت‌اند:
- متمم صفت تفضیلی
- متمم صفت پیشینی
- متمم اضافه صفت
متمم صفت تفضیلی
صفت‌های تفضیلی چون برای مقایسه دو چیز با یکدیگر به کار می‌روند، همواره با حرف اضافه «از» همراه‌اند و متمم می‌پذیرند. بهعنوانمثال، وقتی می‌گوییم:
«فلان‌چیز بهتر از بهمان‌چیز است»،
در حال استفاده از صفت تفضیلی هستیم.
متمم صفت پیشینی
علاوه‌بر صفت‌های تفضیلی، صفت‌های پیشین هم معمولا به متمم نیاز دارند. برای مثال:
- «ماهی سرشار از امگا ۳ است».
- «دروغ‌گویی دور از شان ما انسان‌هاست».
در جمله‌های بالا، واژه‌های «سرشار» و «دور»، صفت پیشینی‌‌اند که بعد از آنها حرف اضافه «از» را داریم. «امگا ۳» و «شان» هم که بعد از این حرف اضافه قرار گرفته‌اند، متمم صفت محسوب میشوند.
متمم اضافه صفت
برخی از صفت‌ها، کسره می‌خورند و متمم اسم یا صفت می‌پذیرند. بنابراین، طبق همان قاعده‌ای که برای مضاف و مضافٌالیه گفتیم، اسم‌ها یا صفت‌هایی که به صفت اصلی اضافه میشوند، متمم اضافه صفت نام دارند. برای مثال:
- «سقراط، دوست‌دارِ دانش بود.»
«دوست‌دار» در جمله بالا صفت است و دانش که با حرف اضافه کسره به آن اضافه شده است، متمم اضافه نام دارد.
متمم اسنادی
اگر با مسند و مسندالیه آشنا باشید، این قسمت برایتان مثل آبِ خوردن است. بعضی از مسندها برای تکمیل معنای خود به متمم نیاز دارند. در قسمت‌های قبل، به‌خصوص هنگامی‌که درباره متمم صفت صحبت می‌کردیم، مثال‌های زیادی از متمم اسنادی زدیم. بهعنوانمثال، نمونه‌هایی که برای صفت‌های تفضیلی آوردیم، متمم اسنادی هم محسوب میشوند. برای مثال:
- «زمین فوتبال دورتر از زمین بسکتبال بود».
در مثال بالا با یک جمله اسنادی روبه‌روایم که به‌وسیله صفت تفضیلی ساخته شده است. در اینجا «زمین فوتبال» مسندٌالیه، «دورتر» مسند و «بود» فعل جمله است. «زمین بسکتبال» هم متمم مسند محسوب می‌شود، زیرا بعد از حرف اضافه «از» آمده است.
متمم صوت و شبه جمله
برخی از اصوات مانند مانند «آه» و «وای»، تفاوت چندانی با شبهجمله ندارند، زیرا مفهوم کاملا مستقلی را به شنونده منتقل می‌کنند. این اصوات گاهی با متمم میآیند. برای مثال:
- «وای از دست تو»
در اینجا بعد از صوت «وای»، حرف اضافه «از» قرار گرفته و کلمه بعد از آن (دست)، متمم است. شبه‌جمله‌ها هم گاهی با حرف اضافه میآیند و متمم میگیرند:
- «سلام بر تو»
- «آفرین به او»
- «امان از تنهایی»
- «لعنت بر آدم ریاکار»
واژه‌های اول هر ۴ جمله بالا، شبهجمله هستند.
متمم اختیاری
همان‌طور که گفتیم، حضور برخی از متممها در جمله اختیاری‌ست. راه تشخیص متمم‌های اختیاری حذف آنها از جمله و بازخوانی متن است. اگر جمله بعد از حذف متمم معنادار بود، یعنی آن متمم اختیاری‌ست. برای مثال:
- «من با رضا به مدرسه رفتم».
در جمله بالا، اگر «رضا» و «مدرسه» را حذف کنیم، به معنای جمله آسیب چندانی وارد نمی‌شود؛ منظور اینکه بعد از حذف این ۲ متمم، باز هم جمله خواندنی و درک‌شدنی‌ست. به این متممها، متمم اختیاری می‌گوییم.
متمم اجباری
معنای جمله بدون متمم اجباری ناقص است. فعل‌های گذرا به متمم، برخی از صفت‌ها و برخی از اسم‌ها، حتما به متمم نیاز دارند و بدون آن معنای خود را به‌درستی منتقل نمی‌کنند. بهعنوانمثال:
- «حسین از او رنجید».
فعل «رنجیدن» از آن فعل‌هاست که به متمم نیاز دارد. در جمله بالا اگر متمم را حذف کنیم، ابهام جمله به‌حدی زیاد می‌شود که نمی‌توان با آن ارتباط گرفت. مثالی دیگر:
- «حسین مهربان‌تر است».
آیا شما هم با خواندن جمله بالا از خودتان می‌پرسید: از چه‌کسی؟؛ بله معنای این جمله کامل نیست، زیرا متمم ندارد و معلوم نیست که حسین نسبت به چه‌کسی مهربان‌تر است.
روش تشخیص متمم
متممها معمولا بعد از حروف اضافه میآیند، پس بهترین روش برای تشخیص آنها، شناخت حروف اضافه و تشخیص نقش دستوری‌شان در جمله است. اما چرا می‌گوییم، تشخیص نقش حروف اضافه در جمله اهمیت دارد؟ زیرا ممکن است آنها را با حروف ربط اشتباه بگیریم و متمم را اشتباه تشخیص دهیم.
سخن پایانی
متممها در دستور زبان فارسی نقش تکمیل‌کننده معنای دیگر اجزای جمله مانند فعل، اسم و صفت را دارند. آنها معمولا بعد از حروف اضافه در جمله میآیند. از زوایای مختلفی میتوان متممها را دید و دسته‌بندی کرد. از یک جهت آنها می‌توانند اجباری یا اختیاری باشند. از جنبه‌ای دیگر، آنها گاهی‌اوقات به دیگر اجزای جمله مانند فعل و صفت وابسته‌اند و گاهیدیگر مستقل هستند. بنابراین متممها تنوع زیادی دارند و تسلط بر همه آنها حتی برای متخصصان دستور زبان و ادبیات فارسی هم دشوار است. پس توقع تسلط کامل بر همه آنها را نداشته باشید، اما با حل تمرین و مثال، سعیتان را برای یادگیری هرچه بیشتر کاربردها و مصداق‌های آن بکنید. امیدواریم مطالب این مقاله در یادگیری بهتر مفهوم متمم به شما کمک کرده باشد.
سوالات متداول
- متمم چیست؟
در دستور زبان فارسی، گاهی برای کاملکردن معنای دیگر اجزای جمله مانند فعل و صفت میآید و گاهیدیگر، از اجزای جمله مستقل است و اطلاعات تکمیلی درباره کل جمله به ما میدهد. متممها بخشی از گزاره هستند و معمولا بعد از حروف اضافه قرار میگیرند. - انواع متمم چیست؟
متمم را از جهات مختلفی میتوان تقسیمبندی کرد. آنها از یک جهت به ۲ دسته اختیاری و اجباری تقسیم میشوند و از جهتی دیگر، دارای انواع «متمم فعل»، «متمم صفت»، «متمم اسم»، «متمم قید»، «متمم اسنادی» و «متمم شبهجمله یا صوت» هستند. - تشخیص متمم چگونه است؟
بهدلیل اینکه متممها در اکثر موارد بعد از حروف اضافهای مانند «از، به، با و تا» میآیند، تشخیص آنها کار چندان سختی نیست. فقط کافیست حرف اضافه را پیدا کنید. کلمه بعد از حرف اضافه در بیشتر اوقات متمم جمله است.
